Jak powstała
Powstanie Pracowni jest efektem wieloletnich badań archeologicznych oraz antropologicznych na cmentarzyskach na terenie Gdańska i Pomorza. W wyniku tych badań pozyskano bardzo liczny zbiór ludzkich materiałów kostnych, które były systematycznie opracowywane przez antropologów współpracujących z Muzeum. Podwaliny pod powstanie Pracowni położyła prof. dr hab. Judyta Julia Gładykowska-Rzeczycka – antropolog, paleopatolog, która współpracowała z Leonem Łuką, pierwszym dyrektorem, już od początku istnienia Muzeum.
Sammlungen
W Pracowni znajdują się przede wszystkim szczątki ludzkie z Gdańska pozyskane ze stanowisk archeologicznych, gdzie w średniowieczu i czasach nowożytnych znajdowały się cmentarzyska. Są to ludzkie kości pochodzące głównie z cmentarzysk: przy kościele św. Mikołaja (pod halą targową i na placu Dominikańskim) oraz z kościołów św. Katarzyny, św. Jana, św. Jakuba, z kaplicy św. Ducha. W sumie z wymienionych stanowisk pozyskano około 1500 szkieletów z regularnych grobów, setki przemieszanych ludzkich kości ze skupisk, ponad 100 tysięcy kości z ossuariów, a także wiele luźnych szczątków z warstw.
Jak badamy
Antropologia pradziejowa i historyczna analizuje szkielety odkrywane podczas wykopalisk. Stosowane w niej metody pozwalają między innymi określić płeć, wiek, wysokość ciała oraz inne cechy, na podstawie których można zrekonstruować wygląd fizyczny zmarłych, a także odtworzyć strukturę biodemograficzną, morfologiczną oraz zdrowotną badanych populacji. Pozwalają także określić warunki ekonomiczno-społeczne, w jakich dana grupa ludzka żyła. Zatem badania antropologiczne są zazwyczaj próbą scharakteryzowania wybranych cech biologicznych, zarówno osobnika, jak i dawnych populacji. Ważnym elementem tych badań jest współpraca pomiędzy naukami biologicznymi a medycznymi, np. związanymi z anatomią, radiologią oraz z naukami humanistycznymi i przyrodniczymi, która daje możliwość pełniejszej rekonstrukcji różnych zjawisk i procesów, jakie zachodziły w dawnych populacjach.
Podstawę do rekonstrukcji zjawisk biologicznych, np. reprodukcji czy wymieralności dawnych populacji, opisujących stopień przystosowania badanej grupy do warunków życia, stanowi rozkład zmarłych według wieku i płci. Na jego podstawie można szacować m.in. stosunek ilościowy zmarłych dzieci do dorosłych, proporcję zmarłych mężczyzn i kobiet, długość przeciętnego trwania życia, a nawet określić zdolność do wzrostu liczebnego grupy poprzez ocenę stopnia ograniczenia potencjalnej zdolności reprodukcyjnej grupy przez wymieralność osobników dorosłych (m.in. poprzez współczynnik reprodukcji potencjalnej brutto Rpot) lub określenie, jaka frakcja badanego pokolenia miała szansę uczestniczyć w reprodukcji następnego pokolenia (szacując wartość wskaźnika stanu biologicznego populacji Ibs).
Badana struktura morfologiczna odbija zróżnicowanie morfologiczne wybranych populacji w wyniku działania procesów selekcyjnych, adaptacji biologicznej bądź migracji badanych grup ludzkich. Z kolei rekonstrukcja i charakterystyka wysokości i budowy ciała oraz ocena dymorfizmu płciowego tych cech dostarczają cennych informacji o stanie zdrowia, kondycji biologicznej i warunkach społeczno-bytowych, w tym obciążeń pracą zawodową badanych populacji.
Natomiast struktura zdrowotna jest opisywana przez zmiany chorobowe występujące na materiale kostnym, wywołane m.in. przez choroby reumatyczne, infekcyjne, nowotworowe, zaburzenia metaboliczne i hormonalne oraz urazy czy obciążenia związane z pracą. Są one świadectwem reakcji organizmu na wyposażenie genetyczne i warunki środowiskowe.
Ważnym elementem badań są także antropologiczne aspekty warunków życia, tzw. markery stresu, czyli reakcje morfologiczne obserwowane na kościach (m.in. zmiana kształtu i wielkości struktur morfologicznych, nasilenie procesów osteoporotycznych), które powstają w wyniku działania niekorzystnych warunków życia. Zmiany te z kolei umożliwiają również ocenę stanu zdrowia populacji ludzkich, a także ich możliwości żywieniowe oraz poziom higieny, odzwierciedlając warunki, w jakich rozwijały się i żyły dawne społeczności.
Współpraca
Do ciekawych badań należą także analizy pierwiastków śladowych zawartych w zębach. Badania te są możliwe ze względu na akumulację pierwiastków śladowych, takich jak: stront, cynk, wapń i in. w procesach fizjologicznych podczas życia. Jak wynika z dotąd przeprowadzonych badań, wymienione powyżej pierwiastki oddają najlepiej charakterystykę stanu odżywienia w stosunku do różnych możliwości adaptacyjnych populacji ludzkich i pomagają m.in. w rekonstrukcji diety człowieka i stratyfikacji społecznej. Pozwalają również ocenić zasięg migracji badanych osób. Do równie interesujących należą stale rozwijające się badania “kopalnego” DNA, które już teraz dają obiecujące efekty, pozwalając na ocenę wrażliwości lub odporności dawnych grup ludzkich na niektóre choroby, np. infekcyjne lub genetyczne oraz mogą wskazywać na pochodzenie badanych osób.
W zakresie antropologicznych badań medycznych i chemicznych Muzeum Archeologiczne w Gdańsku współpracuje z Gdańskim Uniwersytetem Medycznym, Pomorskim Uniwersytetem Medycznym w Szczecinie, Instytutem Medycyny i Ewolucji Uniwersytetu w Zurichu i Uniwersytetem w Adelajdzie.
Kontakt
Pracownia Antropologiczna – dr Aleksandra Pudło – a.pudlo@archeologia.pl