Zestaw Walezego
Maj, rok 1573 – w wyniku pierwszej wolnej elekcji Królem Polski i Wielkim Księciem Litwy zostaje Edward Aleksander z francuskiego rodu Walezjuszów, zwany Henrykiem. Rok później umiera król Francji. Francuska korona przechodzi na Henryka, który wkrótce, w tajemnicy, porzuca Rzeczpospolitą.
Z Henrykiem Walezym wiąże się pewna anegdota. Widelce i nocniki były popularne w dużej części Europy, jednak nie we Francji. Toteż Henryk był nader nieukontentowany, kiedy w Polsce zalecono mu używanie widelca. Jeszcze większym oburzeniem zareagował, gdy poproszono, by korzystał z nocnika (zamiast z kominka). Na szczęście szybko przekonał się do tych „wynalazków”. Opuszczając Polskę, zabrał ze sobą m.in. właśnie widelec i nocnik. Próbował upowszechnić je na dworze francuskim, lecz szło to opornie.
Ile prawdy jest w tej opowieści? Wiadomo, że na dworze Ludwika XIV (XVII/XVIII w.) preferowano jedzenie palcami, zaś używania noży zakazano ze względów bezpieczeństwa. Nie da się też ukryć, iż w pałacu wersalskim nie było wówczas toalet, a potrzeby fizjologiczne załatwiano po kątach…
Widelec odkryty podczas badań w 2016 r. przy ul. Długie Ogrody w Gdańsku datowany jest na czasy Walezego. Ten wykonany z mosiądzu egzemplarz stanowi przykład sztućca z XVI-wiecznej Polski. Wcześniejsze widelce były prostsze, miały tylko dwa długie szpikulce. Pod koniec średniowiecza zęby zaczęto skracać i pojawiły się egzemplarze z trzema, a później z czterema kolcami. W XVIII w. widelce stały się bardziej wygięte i taśmowate, podobne do używanych współcześnie.
Już starożytni Grecy używali widelców do przytrzymywania mięsa przy porcjowaniu, jedli jednak ręką lub nożem. Przypuszczalnie najwcześniej widelec został sztućcem w Bizancjum. Cesarzowa Teofano (X w.), pochodząca z Bizancjum żona Ottona II, korzystała z widelca podczas posiłku, wywołując tym niemałe poruszenie. Kiedy w XI w. okazało się, że bizantyjski sztuciec nadaje się do jedzenia spaghetti, Włosi stali się jego głównymi propagatorami. W XIII-wiecznej Polsce z widelca korzystała m.in. św. Kinga, żona Bolesława Wstydliwego. Jednak dla większości Europejczyków widelec jako sztuciec pozostał fanaberią aż do XVIII/XIX w.
Cynowy nocnik odkryto podczas badań w 2009 r. przy ul. Świętego Ducha w Gdańsku. Nie zachowała się pokrywka. Królewski nocnik był bez wątpienia bardziej majestatyczny; ten egzemplarz jest przykładem nocników stosowanych w XVI i XVII w. Wyrabiano jeszcze nocniki ceramiczne i szklane (rzadko używano metali szlachetnych), a porcelanowe pojawiły się w XVIII w. Większość tych naczyń miała podobną formę: wylew wychylony na zewnątrz, stabilna podstawa, solidne ucho oraz pokrywka.
Starożytni Rzymianie znali toalety połączone z kanalizacją, ale często ustęp znajdował się daleko od domu i dlatego zaczęli korzystać z nocników, które mogli mieć zawsze pod ręką. We wczesnym średniowieczu system sanitarny podupadł. Głównie Bizancjum zachowało tę ideę, która powoli wracała do reszty Europy. W Polsce toalety upowszechnili Jagiellonowie, wychowani w kulturze będącej pod wpływem bizantyjskim. Trudno wyjaśnić, dlaczego w zachodniej Europie w epoce renesansu toalety i nocniki straciły na popularności. Źródła historyczne wspominają, że nawet na dworach królewskich załatwiano potrzebę gdzie popadnie. Z czasem trend ten zaczął się odwracać, aż wreszcie w XVIII w. nocniki stały się powszechne. Szczęśliwie w XIX w. udoskonalono kanalizację oraz domowe toalety.
Kurator: Marek Kuik
Tekst: Marek Kuik
Zdjęcie: Joanna Szmit
Opracowanie graficzne: Beata Müller
Zabytek Miesiąca można zobaczyć w Domu Przyrodników przy ul. Mariackiej 25/26 w Gdańsku.
Mapa: https://archeologia.pl/archeologia_oddzialy/dom-przyrodnikow/
Godziny otwarcia: https://archeologia.pl/godziny-otwarcia/
Zapraszamy!