Brązowa szpila ze skarbu w Lipince
Odkrycia skarbów z okresu późnej epoki brązu i wczesnej epoki żelaza na terenie Pomorza Wschodniego, Powiśla i Żuław notowane są od końca XIX i początków XX wieku. Wtedy też w miejscowości Lipinka (gmina Nowy Staw) przypadkowo natrafiono na zbiór zabytków brązowych.
W archeologii „skarb” oznacza zbiór intencjonalnie ukrytych przedmiotów o wartości zabytkowej. Poprzez skarb rozumie się także zabytki złożone niegdyś w ofierze, na przykład rzeczy wrzucone do bagna, by przebłagać bóstwa wodne. Przedmioty wchodzące w skład skarbów występują często w zestawach, takich jak: ozdoby, ozdoby i narzędzia (siekierki), bryły surowca brązowego. Skarby znajduje się najczęściej z dala od osad.
Odkrycie z Lipinki miało miejsce w 1911 roku na terenie piaśnicy (żwirowni) położonej na wschód od wsi. W skład skarbu wchodziły: miecz brązowy, po trzy nagolenniki i naramienniki, dwa naszyjniki oraz cztery szpile brązowe (do naszych czasów przetrwała tylko jedna szpila, przechowywana w Muzeum Archeologicznym w Gdańsku).
Eksponowany zabytek reprezentuje typ z tak zwaną tarczowatą, spiralną główką. Szpila jest wykonana z grubej, czworokątnej blachy brązowej, bardzo starannie zawiniętej. Ma kolec, niestety częściowo odłamany. W literaturze ta forma szpili uważana jest za wytwór o rdzennie pomorskim pochodzeniu. Takie szpile miewały długość do 40 cm. Były to przedmioty przeznaczone na wyjątkowe okazje. Gdański okaz waży ok. 275 g. Duża ilość brązu oraz staranność wykonania wskazują na to, że szpile były przedmiotami o znacznej wartości. Zapewne nie każdy umiał je wykonać. Dlatego też ukryto je razem z innymi przedmiotami w skarbie.
W odległości około 1,5 m od skarbu archeolodzy wyeksplorowali w czystym piasku trzy popielnice grobowe, bez obstawy kamiennej. Być może w którejś z nich pochowano właściciela szpili?
Zabytek z Lipinki datuje się na starszą część okresu halsztackiego wczesnej epoki żelaza (HaC), ok. VIII w. – 2. połowy VII w. p.n.e. Na Pomorzu Wschodnim – i ogólnie na obszarach nadwiślańskich – był to okres zmian kulturowych. Zaczęto wówczas używać pierwszych przedmiotów wykonanych z żelaza, początkowo głównie ozdób. U schyłku okresu HaC krystalizuje się ostatecznie kultura pomorska. Wkrótce jej osadnictwo zajmuje już całe Pomorze Wschodnie, a na terenach zawiślańskich tworzy przyczółek osadniczy związany z wpływami na obszarze Malbork – Sztum – Nowy Targ.
Z całego skarbu w Lipince, liczącego w sumie 13 przedmiotów, do naszych czasów przetrwała tylko szpila. Pozostałe przedmioty zaginęły pod koniec drugiej wojny światowej. Niestety podobny los spotkał większość zabytków przechowywanych w kolekcjach muzealnych Gdańska i Królewca.
Kurator wystawy i autor tekstu: dr Piotr Fudziński
Zdjęcia: Joanna Szmit
Opracowanie graficzne: Lidia Nadolska
Zabytek Miesiąca można zobaczyć w Domu Przyrodników przy ul. Mariackiej 25/26 w Gdańsku.
• Mapa: https://archeologia.pl/archeologia_oddzialy/dom-przyrodnikow/
• Godziny otwarcia: https://archeologia.pl/godziny-otwarcia/