Gdy portugalscy żeglarze powracali z wypraw na Daleki Wschód, przywozili różne przedmioty użytku codziennego. Wśród nich znajdowały się składane wachlarze, wcześniej w Europie zupełnie nieznane.
Taki wachlarz konstruowano na stelażu z płytek, które mogły być wykonane z kości słoniowej, szylkretu, rogu, drewna lub metalu. Płytki u dołu łączono małym nitem. Pokrycie stanowił papier lub pergamin (po 1780 roku stosowano także jedwab i koronki).
Nowa forma wachlarza szybko się spopularyzowała, wypierając starsze typy ekranu i oganiaczki (zbudowane z uchwytu i włosia), w tym wachlarze z piór oraz chorągiewki. Wachlarz składany, praktyczny i poręczny, szybko podbił serca Europejek. Modę kreowała między innymi Katarzyna Medycejska, biorąc nowy gadżet w każdą podróż.
W XVI wieku wachlarz stał się modny także na dworze królowej Anglii, Elżbiety I (widać to po jej licznych portretach). Wachlarze monarchini były bardzo luksusowe, zdobione metalami i kamieniami szlachetnymi. Wkrótce podobne przedmioty stały się obowiązkowymi dodatkami do kobiecych strojów. Natomiast w XVII w. również widok mężczyzny z wachlarzem nie był niczym dziwnym.
W odpowiedzi na rosnący popyt zaczęły powstawać ośrodki wytwarzania wachlarzy. Nowa gałąź rzemiosła została objęta specjalnym nadzorem panujących. Już w XVI w. król Henryk IV wydał przywilej dla nowo powstałej organizacji pod nazwą: Paryska Korporacja Wytwórców i Dekoratorów Wachlarzy. Pod koniec XVII w. w Paryżu znajdowało się około 500 warsztatów wytwarzających wachlarze. W 1673 r. pod patronatem króla Ludwika IV powstało Stowarzyszenie Wytwórców Wachlarzy, które ustalało zasady i warunki uzyskania zawodu oraz stosowne normy prawne. Podobna organizacja działała również w Anglii, gdzie w 1709 r. królowa Anna wydała akt założycielski Towarzystwa Wytwórców Wachlarzy; w 1755 r. liczyło ono aż 883 członków; co ciekawe, istnieje do dnia dzisiejszego!
Pod koniec XVIII w. moda na wachlarze ogarnęła też niższe warstwy społeczne. Produkcja nabrała więc skali masowej. Materiały i technologie uległy w tym czasie ogromnemu uproszczeniu.
Wachlarze były dość delikatne, dlatego podczas badań archeologicznych odnajduje się zwykle jedynie ich fragmenty. Choć są niewielkie, przyciągają uwagę. Tak jak trzy fragmenty wachlarza odkryte przez archeologów na podwórzu przy ul. Szerokiej 91 w Gdańsku.
Najprawdopodobniej są to elementy jednego wachlarza. Wykonano je z kości zwierzęcej. Jedną z płytek należy uznać za osłonową, zewnętrzną, służącą do ochrony zamkniętego wachlarza (takie płytki były zazwyczaj grubsze i mocniejsze od tych wewnętrznych). Prezentowany egzemplarz zachował się w 2/3 wysokości. Jego długość wynosi 135 mm. Stelaż zdecydowanie rozszerza się ku górze. Pozostałe dwie płytki to elementy wewnętrzne, w górnej części przechodzące w wąskie żebra. To na nich opierało się pokrycie wachlarza wykonane z papieru czy tkaniny. Na wszystkich trzech płytkach wyraźnie zaznaczona jest przestrzeń stelaża o długości 85 mm, przez której najniższą część przechodzi nit obsługujący mechanizm otwierania i zamykania.
Wydaje się, że gdański wachlarz jest przykładem egzemplarza, w którym stelaż zajmował mniejszą część niż pokrycie. Ze względu na fragmentaryczność nie sposób określić wysokości wachlarza, nie wiadomo z ilu płytek się składał, ani jaki miał kąt otwarcia. Na zasadzie analogii można przywołać, że wachlarze w tym okresie liczyły 26–29 cm wysokości, a z biegiem lat malały aż do 22 cm; otwierały się pod kątem nie większym niż 150°. Wachlarz gdański datuje się na XVIII–XIX w.
Czy wiesz, że...?
- Ojczyzną wachlarza składanego jest Japonia. Początków należy szukać w VII w.
- O statusie społecznym i majątkowym właściciela wachlarza świadczyły surowce, z jakich wykonano przedmiot.
- Na dworze papieskim wachlarze pełniły funkcję ceremonialną, wskazując na władzę i dostojeństwo.
- XVI-wieczna Wenecja słynęła z artystycznych wachlarzy, chorągiewek noszonych przez arystokratki i kobiety bardzo zamożne.
- Angielska królowa Elżbieta I posiadała kolekcję 27 luksusowych wachlarzy, które otrzymała w prezencie, na przykład z okazji Nowego Roku. Współcześnie można je zobaczyć w londyńskim The Fun Museum.
- W 1699 r. ładunek jednego ze statków Kompanii Wschodnioindyjskiej wypływającego do Anglii zawierał 100 tysięcy wachlarzy!
- Na dworze Ludwika XIV, króla Francji, modne były wachlarze dekorowane śmiałymi scenkami obyczajowymi. Autorami sprośnych obrazków byli znani malarze, np. Jean A. Watteau.
- Słynna markiza de Pompadour była podobno pomysłodawczynią wachlarza domino, z wyciętymi otworami, przez które dama mogła obserwować otoczenie, sama pozostając zakryta.
- W 1774 r. królowa Szwecji, Luiza Mirck powołała Zakon Wachlarza, w którym damy uczyły się… szyfru wachlowania. W zależności od sposobu poruszania wachlarzem, kochankowie mogli potajemnie wyrazić gniew, odmowę, obietnicę, groźbę lub wybaczenie.
Tekst: Beata Ceynowa
Redakcja: Marcin Fedoruk
Zdjęcie zabytku: Rafał Janczukowicz
Opracowanie graficzne: Lidia Nadolska