Ceramiczne puchary tulipanowe (ang. tulip beaker) są jednymi z najbardziej charakterystycznych wytworów kultury starokuszyckiej, znanej też jako kultura kermańska. Kultura ta rozwijała się w Nubii, na terenie królestwa o tej samej nazwie, równolegle ze starożytnym Egiptem. Nubia to kraina historyczna leżąca w północno-wschodniej Afryce, w środkowym biegu Nilu, pomiędzy Asuanem a Chartumem, czyli między I a VI kataraktą, obecnie podzielona pomiędzy Egipt i Sudan.
George Andrew Reisner – amerykański egiptolog, jeden z pierwszych prawdziwych badaczy Nubii, twórca podstaw archeologii nubijskiej, który w latach 1913–1932 prowadził prace na wielu ważnych stanowiskach w Sudanie (Kerma, Gemai, Gebel Barkal, Kurru, Nuri, Meroe) – uznał, że odkryta przez niego w Kermie, stolicy królestwa starokuszyckiego, ceramika o wysokich walorach estetycznych i użytkowych nie może być wytworem ludów czysto afrykańskich, musieli zrobić ją rzemieślnicy starożytnego Egiptu. Późniejsze badania archeologiczne pokazują, jak bardzo się mylił…
Królestwo Stare Kusz (2500–1500 r. p.n.e.) powstało na bazie rodzimej kultury protokermańskiej w rejonie III katarakty Nilu. Stolicą i głównym ośrodkiem państwa było miasto Kerma. Dzięki pracom archeologicznym zapoczątkowanym przez George’a A. Reisnera, a kontynuowanym przez Charlesa Bonneta i jego następcę Matthieu Honneggera (badającego Kermę po dziś dzień), znane są monumentalne założenia architektoniczne tego miasta: mury obronne, liczne pałace i domy, groby i kaplice pogrzebowe. Największa budowla, tak zwana Deffufa Zachodnia, będąca najprawdopodobniej świątynią, skonstruowana z cegły suszonej, zachowała się jako ruina, ale i tak robi wrażenie: w planie mierzy 27×52 m, a jej wysokość przekracza 20 m. Druga podobnego typu budowla, tzw. Deffufa Wschodnia, pełniła rolę kaplicy grobowej.
Źródło: Sudańskie Muzeum Narodowe
fot. E. Kołosowska
fot. E. Kołosowska
Do końca XX wieku praktycznie nie były znane stanowiska kultury kermańskiej na południe od III katarakty Nilu. Prowadzone w ostatnich latach badania w rejonie IV katarakty Nilu i na pustyni Bayuda wykazały, że zasięg terytorialny i wpływy Królestwa Kermańskiego sięgały daleko na południe, do V, a nawet VI katarakty.
Ludność Starego Kusz, w znacznym procencie osiadła, zajmowała się rolnictwem i hodowlą. Duże znaczenie zwierząt widać w rycie pogrzebowym (nagrobki bywały obramowane porożem bydła) i w sztuce (figuralne przedstawienia zwierząt hodowlanych). Na bardzo wysokim poziomie stało rzemiosło kermańskie. Dowodem na to jest na przykład wytwórczość ręcznie lepionych, polerowanych naczyń ceramicznych z czerwonym brzuścem i czarnym wylewem. Wyróżniają się też meble zdobione zoomorficzną intarsją z miki.
Państwo kermańskie jako pierwsze w Sudanie produkowało wyroby z brązu. Funkcjonowała prężnie wymiana handlowa pomiędzy Kermą i Egiptem. Z biegiem czasu rodzima kultura podlegała coraz większym wpływom Egiptu, by w końcu ulec pod naporem faraonów Nowego Państwa. Za czasów Nowego Państwa (ok. 1580–1100 r. p.n.e.) władza egipska objęła tereny Dolnej i Górnej Nubii aż po IV kataraktę. Nadano im rangę Wicekrólestwa Kusz.
W kolekcji Muzeum Archeologicznego w Gdańsku (MAG) znajdują się trzy dobrze zachowane puchary tulipanowe, będące luksusowymi odmianami glinianych kubków. Wszystkie zostały znalezione w grobach na cmentarzysku datowanym na okres starokuszycki III (klasyczny okres kermański, 1750–1500 r. p.n.e), odkrytym w rejonie IV katarakty Nilu, w pobliżu wsi Argub. Były częścią zastawy grobowej, która miała służyć zmarłemu w zaświatach.
Zwykle do grobów wstawiano dzbany z napojami, kubki i puchary do picia, misy, garnki i kosze z jedzeniem. Zmarłego spowijano w całun i układano na łożu w pozycji skurczonej na boku. Zaopatrywano go w przedmioty osobiste: biżuterię (naszyjniki, bransolety, pierścienie, kolczyki), przyrządy kosmetyczne (pęsety, brzytwy, nożyki, kamienne paletki do rozcierania barwników), broń (sztylety, noże). Przedmioty składane do grobu nie były nowe. Wszystkie noszą ślady zużycia świadczące o wcześniejszym stosowaniu ich w codziennym życiu. Naczynia podobne do tych z grobów znajduje się także w osadach mieszkalnych.
Puchary tulipanowe to wysokiej klasy cienkościenne naczynia stołowe z odchylonymi na zewnątrz ściankami o lekko esowatym profilu. Ich czerwono-czarna powierzchnia była obustronnie wygładzana i polerowana. Formowano je ręcznie, podobnie jak wszystkie naczynia ceramiczne wytwarzane w okresie starokuszyckim na terenie Nubii (znajdowane niekiedy naczynia toczone na kole nie były produkowane lokalnie, pochodziły z Egiptu, a do Nubii trafiły w wyniku wymiany handlowej).
Prezentowane puchary zostały ulepione z lokalnej gliny zmieszanej z mułem nilowym i wypalone w odkrytym palenisku w temperaturze około 900–950 stopni Celsjusza. Efekty kolorystyczne na powierzchni tego typu naczyń uzyskiwano nie poprzez malowanie, ale dzięki specyficznemu sposobowi wypalania. Naczynia w palenisku ustawiano w warstwie popiołu dnem do góry, co hamowało dopływ tlenu, a efektem tego była czarna barwa we wnętrzu naczynia i wokół wylewu po zewnętrznej stronie. Czerwony kolor pozostałej zewnętrznej powierzchni to wynik swobodnego dopływu tlenu. Ostatnim etapem produkcji było polerowanie naczynia, aż do uzyskania połyskującej, lustrzanej powierzchni.
Poniżej wylewu takich kubków często widać przewiercone wtórnie otwory. Są to ślady po naprawie. Lekko uszkodzonych naczyń nie wyrzucano. Ścianki łączono i wzmacniano, robiąc małe dziurki wzdłuż pęknięcia, przez które przewlekano sznureczek, tworząc coś w rodzaju szwu. Kiedy naczynie nie nadawało się już do naprawy, zdarzało się, że z części rozbitych skorup robiono narzędzia do wygładzania powierzchni lepionych garnków. Wystarczyło nadać im owalny kształt i oszlifować brzegi.
Przedstawione naczynia trafiły do zbiorów MAG dzięki udziałowi naszej instytucji w międzynarodowej akcji ratowania zabytków Nubii przed zniszczeniami spowodowanymi budową tamy na Nilu w rejonie IV katarakty. Wskutek tej inwestycji ogromny teren został zalany wodami wielkiego sztucznego jeziora. W latach 1996–2010 ekipa MAG prowadziła przy IV katarakcie szeroko zakrojone prace: badania powierzchniowe i wykopaliskowe, a także badania etnograficzne. Odkryto tam 760 stanowisk archeologicznych: osad, obozowisk, twierdz, kościołów, cmentarzysk, rytów naskalnych, datowanych od epoki kamienia przez okres kermański i kuszycki po średniowiecze i islam. Badania pozwoliły na bliższe poznanie zarówno sposobu życia zamieszkującej tu przez wieki ludności, jak i jej zwyczajów grzebalnych.
Tekst: Elżbieta Kołosowska
Redakcja: Marcin Fedoruk
Opracowanie graficzne: Lidia Nadolska