Gdańskie kafle piecowe charakteryzują się dużą różnorodnością form. Wśród nich wyróżniają się kopułki, które wieńczyły piece. Egzemplarz będący segmentem takiego zwieńczenia został odkryty podczas badań archeologicznych przy ulicy Podwale Przedmiejskie w Gdańsku.
Lico kafla ma trójkątny wykrój. Jest to wycinek kopułki pieca. Taką kopułkę nazywa się też „cebulastym hełmem” (ze względu na kształt i esownicowo wygiętą powierzchnię).
Kafel wykonano z gliny żelazistej, wypalonej na kolor ceglasty. Lico kafla pokryto szkliwem zielonym na warstwie pobiały. Dekoracja powstała w technice reliefu – kafel został odciśnięty w specjalnie przygotowanej formie.
Powierzchnię lica zdobi dekoracja roślinna. Jej kompozycję tworzy symetrycznie rozchodząca się wić roślinna w typie maureski. Jest to płaszczyznowy ornament o motywach splecionych wici roślinnych, stylizowanych kwiatów, liści lub łodyg, wypełniający szczelnie i symetrycznie dekorowaną powierzchnię.
Z tyłu kafla widać otwartą, trójkątnie uformowaną komorę grzewczą.
Wysokość kafla wynosi 21,3 cm, szerokość podstawy mierzy 18,8 cm.
Prezentowany kafel stanowił 1/6 całości zwieńczenia. Taki wniosek można wyciągnąć z jego cech metrycznych i z materiałów porównawczych. Średnica całej kopułki wynosiła około 45 cm.
Tego rodzaju znaleziska dostarczają badaczom informacji o dawnych piecach budowanych w Gdańsku w okresie nowożytnym.
Porównywalne zwieńczenie cylindrycznej nadstawy widać na zachowanym piecu z Darłowa (połowa XVI wieku) oraz na rekonstrukcji pieca z zamku w Pucku (1. połowa XVII wieku). Podobne piece wznoszone były także w Toruniu czy Malborku. Świadczą o tym zabytki odkryte na tamtejszych stanowiskach archeologicznych.
Piece z nadstawami cylindrycznymi pojawiły się w 2. połowie XVI wieku. Taką budowę pieców na terenie Pomorza potwierdzają także ryciny z XVI i XVII wieku. Jednym z przykładów jest ilustracja z 1629 roku, obrazująca wnętrze izby w Starym Targu, w powiecie sztumskim (zob. Kilarska, Kilarski 2009, s. 83, 107-108).
Egzemplarz kafla ze zbiorów Muzeum Archeologicznego w Gdańsku jest bardzo dobrze zachowany. Dzięki temu możliwe było przeprowadzenie pogłębionej analizy formalnej, stylistycznej oraz technologicznej.
Tego typu zwieńczenia odkryto na różnych stanowiskach archeologicznych w Gdańsku, ale w wielu przypadkach zachowały się tylko fragmenty kafli. Zdecydowana większość gdańskich znalezisk ma dekorację roślinną. Na drugim miejscu pod względem liczebności są kafle z dekoracją architektoniczną, nawiązującą do pokrycia dachu płaską dachówką (tak zwana karpiówka).
Biorąc pod uwagę kolorystykę, najwięcej znaleziono w Gdańsku kafli szkliwionych na zielono oraz egzemplarzy dwubarwnych, pokrytych szkliwem białym i niebieskim. W XVI i XVII wieku piece z kafli zielonych oraz dwubarwnych (białych i niebieskich) były bardzo popularne – taka panowała wówczas moda i taką estetykę uznawali mieszkańcy.
Opracowanie merytoryczne, tekst i zdjęcia zabytku: Karolina Szczepanowska
Redakcja językowa i skład: Marcin Fedoruk
Projekt plakatu: Lidia Nadolska
Cytowana literatura:
- Dąbrowska M., 2007, O siedemnastowiecznych kaflach i piecach z terenu ziem polskich, (w:) Średniowieczne i nowożytne kafle. Regionalizmy Podobieństwa Różnice, red. Dąbrowska M., Karwowska H., Muzeum Podlaskie w Białymstoku, Białystok, s. 143-159.
- Kilarska E., Kilarski M., 2009, Kafle z terenu dawnych Prus Królewskich, Malbork.
- Pospieszna B., 2002, Ogrzewanie w Zamku Malborskim w dawnych wiekach, Malbork.