Włócznie należą do najstarszych narzędzi w dziejach ludzkości. Przydawały się nie tylko w walce, ale też do łowienia ryb i na polowaniach. Wśród ludów indoeuropejskich miały duże znaczenie kulturowe i symboliczne. Używano ich także przy obrzędach religijnych.
O znaczeniu włóczni wśród ludów barbarzyńskich wspominał na przykład Tacyt, historyk rzymski. Pisał on, że młodzieniec stawał się mężczyzną w momencie przyznania mu przez starszych prawa do noszenia włóczni i tarczy; dopiero wtedy mógł uczestniczyć w wiecach stanowiących prawo.
Również wśród Wizygotów włócznia symbolizowała mężczyznę-wojownika. Z kolei Anglosasi określają męską linię rodu jako stronę „po włóczni”. Natomiast Słowianie w trakcie wieców okazywali swoje zadowolenie i aprobatę (dla głosowanych praw) poprzez uniesienie włóczni i potrząsanie nią.
Hasło „włócznia” w „Słowniku symboli” Władysława Kopalińskiego
Symbolizuje oś świata, promień Słońca, błyskawicę, ogień; życie; wiek brązu; królewskość, berło, władanie; łowy; rycerskość, godność, honor, prymat; rycerstwo, buławę, rozkaz, wojnę, odwagę, szybkość, ochronę, siłę, zabójstwo, śmierć, zniszczenie, ranę, uleczenie rany; potęgę, młodość, tworzenie, fallusa, pasję, płodność; prawo, własność, prawdę, rozum, cnotę, bystrość, stałość, hart ducha, męczeństwo.
W kontekście zabytkowego grotu, który tutaj przedstawiamy, szczególnie ważne jest znaczenie włóczni w wierzeniach skandynawskich i słowiańskich. Otóż włócznia Gungnir (Niezachwiana) była atrybutem nordyckiego boga Odyna (nazywanego także: Wojownikiem Włóczni, Władcą Włóczni, Atakującym Włócznią, Bogiem Włóczni). Trafiała zawsze do celu i zapewniała zwycięstwo w bitwie, a złożona na nią przysięga nie mogła być nigdy złamana.
Słowianie też nadali włóczni znaczenie religijne. Głównym bóstwem na Pomorzu był Weles, pan podziemi. W Wolinie miano czcić wielki słup z wbitą włócznią, związany właśnie z kultem Welesa. Jeśli rzeczywiście tak było, to można dostrzec podobieństwo Welesa do Odyna. Ponadto Słowianie używali włóczni do wróżenia, za ich pomocą przepowiadali pomyślność bądź niepowodzenie wypraw wojennych i żeglarskich.
Grot włóczni należący do zbiorów Muzeum Archeologicznego w Gdańsku został znaleziony w 2008 roku na cmentarzysku w Ciepłem (powiat tczewski), w grobie komorowym oznaczonym numerem 35.
Grób nr 35 z Ciepłego okazał się jednym z najbogatszych pochówków wczesnośredniowiecznych odkrytych na terytorium Polski. Wartość przedmiotów, które w nim znaleziono, świadczy o wysokiej randze zmarłego. Pochowany mężczyzna dożył około 50–60 lat. Badania genetyczne kości wskazują, że jego przodkowie od strony ojca pochodzili ze Skandynawii. Również analiza izotopu strontu potwierdza jego skandynawskie pochodzenie.
Zmarłego wojownika wyposażono w kunsztowne elementy uzbrojenia: miecz i włócznię oraz oporządzenia jeździeckiego: wędzidło, strzemiona, ostrogi, okucia ogłowia i puśliska. Znaleziono przy nim także srebrną monetę z terenu Neustrii lub Francji, datowaną na okres od ostatniej ćwierci X wieku do pierwszej połowy XI wieku. Ostatecznie cały pochówek wydatowano na koniec pierwszej ćwierci lub początek drugiej ćwierci XI wieku.
Wykonany z żelaza grot włóczni (wraz ze szczątkami drzewca) leżał pod mieczem przy prawym boku zmarłego, na wysokości barku.
Kształt grotu jest deltoidalny, wydłużony w górnej części. Na całej długości tulei widać słabo zachowany ornament geometryczny, wykonany miedzianym, mosiężnym i srebrnym drutem, techniką inkrustacji i tauszowania. Dodatkową ozdobą grotu jest taśma przekładkowa z żelaza fosforowego, układająca się na powierzchni liścia w kształt litery „V”, z czubkiem skierowanym w stronę wierzchołka. Na styku tulei i liścia są niewielkie zgrubienia.
Ten grot reprezentuje typ III według klasyfikacji Andrzeja Nadolskiego. W praktyce nadawał się najlepiej do walki z przeciwnikiem nieopancerzonym. Pod względem kształtu i zdobienia groty tego typu wyraźnie nawiązują do okazów wikińskich znanych ze Skandynawii.
Wymiary grotu
- długość: 420 mm
- maks. szerokość: 45 mm
- długość tulei: 142 mm
- średnica tulei: 14–24 mm
- długość liścia: 278 mm
- maks. grubość: 14 mm
- waga: 256 g
- technika wykonania: kucie, hartowanie, ostrzenie
Z całą pewnością przedmioty odkryte w grobie nr 35 na cmentarzysku w Ciepłem miały duże znaczenie symboliczne, odpowiadające statusowi zmarłego. Ludzie wczesnego średniowiecza rozpoznaliby je bez trudu. Natomiast my, żyjący współcześnie, możemy tylko snuć teorie o tym, jaką funkcję w społeczności mógł pełnić pochowany mężczyzna. Bez wątpienia zajmował wysoką pozycję i najprawdopodobniej należał do elity społeczno-politycznej państwa pierwszych Piastów.
Opracowanie merytoryczne i tekst: Marcin Jagusiak
Redakcja językowa i skład: Марцін Федорук
Zdjęcia zabytku: Zofia Grunt
Rysunki zabytku: Katarzyna Odya
Projekt plakatu: Lidia Nadolska
Warto przeczytać
- „Ciepłe. Elitarna nekropola wczesnośredniowieczna na Pomorzu Wschodnim”, red. Sławomir Wadyl
- „Nowe odkrycia na cmentarzysku z okresu wczesnego średniowiecza w Ciepłem, gm. Gniew, stanowisko 6”, Zdzisława Ratajczyk [w:] „XVII Sesja Pomorzoznawcza, vol. 1: Od epoki kamienia do wczesnego średniowiecza”
- „O broni Słowian. Na wojnie i w kulturze”, Igor D. Górewicz
- „Groty broni drzewcowej z Ostrowa Lednickiego”, Gerald Wilke [w:] „Broń drzewcowa i uzbrojenie ochronne z Ostrowa Lednickiego, Giecza i Grzybowa”
- „Studia nad uzbrojeniem polskim w X, XI i XII wieku”, Andrzej Nadolski
Zobacz też...
