W 1968 roku z fosy zamkowej w Malborku wydobyto ostrze średniowiecznego topora bojowego. Do odkrycia doszło przypadkowo, w trakcie układania kabla elektrycznego w ziemi.
Badania archeologiczne dowodzą, że topory należą do najstarszych typów narzędzi używanych przez człowieka. Już w epoce kamienia służyły do rąbania i uderzania. Przyjmuje się, że prototypem topora był prosty kij z obciążonym końcem. Na ziemiach polskich w V tysiącleciu przed naszą erą kamienne ostrza takich narzędzi zaopatrzono w otwór do mocowania trzonka. Forma ostrza zależała od potrzeb użytkownika – przedmiot mógł być maczugą, młotkiem, motyką lub właśnie toporem. Takie narzędzia miały różne zastosowania, mogły służyć do pracy w gospodarstwie domowym albo do spełniania ofiary rytualnej, a w niektórych kulturach epoki brązu bywały środkiem płatniczym.
Z czasem topór stał się bardzo popularną bronią, zaś ostrza ewoluowały. Najstarsze okazy są wykonane z poroża i kamienia, późniejsze z różnych stopów metali: miedzi, brązu i żelaza. Od czasów historycznych topory produkuje się z twardej i wytrzymałej stali.
Symbol topora jest również jednym z najstarszych polskich godeł szlacheckich. Najwcześniejszy znany wizerunek to pieczęć Żegoty, wojewody krakowskiego z lat 1282–1285. Herb szlachecki Topór był popularny wśród rodów osiadłych na ziemi krakowskiej, lubelskiej, sandomierskiej oraz na Mazowszu, a po 1413 roku aktem unii horodelskiej został przeniesiony na Litwę. Obecnie Topora używa ponad 630 rodów, w tym magnaci Tęczyńscy i Ossolińscy. Toporczykiem był także poeta i dramaturg Cyprian Kamil Norwid.
Topory bojowe są szczególną odmianą toporów, zaprojektowaną specjalnie do walki. Zalicza się je do broni obuchowej. We wczesnych źródłach pisanych brakuje informacji na temat użycia toporów bojowych w Polsce. Nie wspomina o tym Gall ani Thietmar. Jednym z nielicznych dowodów na używanie toporów do walki jest ikonograficzne przedstawienie na drzwiach gnieźnieńskich, wykonanych w XII wieku dla kościoła romańskiego konsekrowanego w 1097 roku. Przyjmuje się, że drzwi ze scenami z życia św. Wojciecha powstały w czasach rozbicia dzielnicowego, między rokiem 1175 a 1200. W scenie śmierci św. Wojciecha widać, jak jeden z pruskich wojowników dzierży topór o krótkiej rękojeści.
Podobny topór widać na płaskorzeźbie zdobiącej kapitel kolumny na zamku średnim w Malborku (dokładnie w infirmerii, czyli pomieszczeniu służącym jako szpital lub przytułek). Tam również broń jest trzymana przez wojownika pruskiego. Oba przedstawienia ikonograficzne, to z Gniezna i to z Malborka, świadczą o szerokich ramach chronologicznych i długotrwałym użytkowaniu tego typu toporów przez Prusów.
Ostrze topora z Malborka jest przechowywane w Muzeum Archeologicznym w Gdańsku. Ten okaz wykuto z żelaza. Ostrze było osadzone zapewne na krótkim drewnianym toporzysku. Topór służył do uderzania, zapewniając znaczną celność ciosu; można było też nim rzucać, rażąc przeciwnika na odległość.
Ostrze zachowało się w dobrym stanie. Na jego powierzchni widać ślady po uderzaniu w twardy przedmiot. Obuch (młotek) jest lekko zbity. Forma topora pozwala datować go na XI w. i zaliczyć do III grupy według klasyfikacji Andrzeja Nadolskiego („Studia nad uzbrojeniem polskim w X, XI i XII wieku”, Łódź 1954, s. 43). Jednak kontekst, w jakim odkryto zabytek (zamkowa fosa), przesuwa jego datowanie na koniec XIII w.
WYMIARY ZABYTKU
długość ogólna: | 22,5 cm |
| szerokość lekko łukowatego ostrza: | 19,2 cm |
| szerokość osady: | 4,9 cm |
| długość młotka: | 0,3 cm |
średnica otworu na stylisko: | 3,9 cm |
| wysokość osady z wąsami: | 6,1 cm |
| waga: | 0,97 kg |
Biorąc pod uwagę analogiczne znaleziska na pograniczu pomorsko-pruskim, takie topory można uznać za charakterystyczne dla tych terenów. Wiadomo również, że były używane zarówno przez Prusów, jak i przez Słowian. Podobne topory pochodzą ze strefy nadbałtyckiej: od obszaru zajętego przez Prusów (Litwa) aż do terytorium plemiennego Słowian połabskich (Niemcy).
Wyniki badań archeologicznych wskazują, że topory we wczesnośredniowiecznej, piastowskiej Polsce były bronią powszechną, a nawet pospolitą. Ich popularność wynikała z uniwersalności; po prostu nadawały się do różnych zastosowań. Granica między orężem a narzędziem była płynna. Długie toporzysko (rękojeść) pozwalało traktować topór jako laskę, a w razie potrzeby można go było użyć także do prac ciesielskich.
Tekst: Marcin Jagusiak
Redakcja: Марцін Федорук
Zdjęcia zabytku: Zofia Grunt
Opracowanie graficzne: Lidia Nadolska