Zanim w Europie zaczęto produkować papier na skalę masową – co nastąpiło u schyłku średniowiecza – do sporządzania krótkich notatek w szkole, na targu czy w kantorze kupieckim wykorzystywano drewniane tabliczki pokryte woskiem. Notowano specjalnymi rylcami metalowymi lub wyrzeźbionymi z twardych gatunków drewna, ewentualnie z kości czy rogu. Zaostrzonym końcem ryto w wosku, a płaskim, w kształcie łopatki albo walca, ścierano niepotrzebny już tekst, przygotowując tabliczkę do ponownego użycia.
Jeden z takich przyrządów odkryto w 2009 roku podczas badań archeologicznych prowadzonych przy ulicy Długie Ogrody w Gdańsku. Zabytek wykonany z żelaza ma krótką, poprzeczną, walcowatą główkę tworzącą z trzonkiem kształt litery “T”. W górnej partii trzonka – w miejscu o przekroju czworokątnym – widać zdobienia w formie nacięć przypominających przechodzące w siebie płynnie litery “S” i odwróconą “Z”. To charakterystyczne zdobienie powtarza się na tak wielu stilusach – znajdowanych przez archeologów głównie na terenie Niemiec, ale też Szwecji, Danii, Polski, aż po Estonię – że skłoniło badaczy do wydzielenia specjalnej grupy: “z dekoracją S–Z”. Szybko zwrócono uwagę, że wiele z tych znalezisk, datowanych od XII do XIV wieku, pochodzi z warstw związanych ze wznoszeniem monumentalnych budowli sakralnych, przy których pracowali włoscy rzemieślnicy; określano ich mianem: magistri comacini (mistrzowie z okolic Como). Uznano więc, że stilusy “z dekoracją S–Z” mogły stanowić rodzaj atrybutu tej grupy zawodowej. Zabytek gdański, datowany na XV w., może być przykładem naśladownictwa wspomnianych rysików.
Tabliczki woskowe, złączone po kilka kółkami w grzbiecie, znane były już w starożytności. Rzymianie nazywali je dyptychami i dość powszechnie spisywali na nich testamenty oraz transakcje handlowe. Trzy tabliczki złączone razem nazywano tryptychem, a większą liczbę – poliptychem. W średniowieczu tabliczki do notowania umieszczano w specjalnym futerale, który noszono na pasku lub rzemieniu.
Kurator wystawy i autor tekstu: Ewa Trawicka Zdjęcie zabytku: Rafał Janczukowicz Opracowanie graficzne: Lidia Nadolska Redakcja: Марцін Федорук
Średniowieczne ilustracje pokazujące użycie stilusa:
Strona z księgi “Codex Manesse”, XIV w., ze zbiorów Universitätsbibliothek Heidelberg. Dostęp online: https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/cpg848/0641
Strona z księgi “Scivias” autorstwa Hildegardy z Bingen, XII w., ze zbiorów Universitätsbibliothek Heidelberg. Dostęp online: https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/salX16/0008