Dźwięczący głaz – instrument muzyczny z Sudanu. Zabytek Miesiąca MAG – lipiec 2024

W 2006 roku na sudańskiej prowincji – w pobliżu wsi Shibebeet, w rejonie IV katarakty Nilu – archeolodzy z Muzeum Archeologicznego w Gdańsku znaleźli niezwykły obiekt: litofon, czyli dźwięczący kamień.

Wielki głaz przyciągał wzrok z daleka. Leżał na szczycie zerodowanego wypiętrzenia skalnego, ciągnącego się wzdłuż doliny Nilu. W blasku słońca przypominał monstrualną pieczarkę. Był to duży nieregularny blok, jaśniejszy od okolicznych ciemnoszarych skałek, należących do grupy granitoidów. Głaz nie leżał bezpośrednio na podłożu. Osadzony był na nieco większym kamieniu o podobnym kształcie. Późniejsze badania muzykologiczne pokazały, że miało to duże znaczenie: dolny kamień pełnił rolę pudła rezonansowego, pozwalał uzyskać lepszy dźwięk.

Litofon w miejscu odkrycia: Shibebeet, fot. Elżbieta Kołosowska, MAG

Czym w ogóle są litofony?

Litofony (gr. λιϑος – skała, φωνή – dźwięk), czyli dźwięczące kamienie, to instrumenty muzyczne zaliczane do grupy perkusyjnych samobrzmiących. Dźwięk powstaje poprzez uderzanie kamieniem.

Wyróżnia się dwa rodzaje litofonów.

Pierwszy to kamienne ksylofony – układ niedużych kamiennych płytek, z których każda wydaje dźwięk określonej wysokości. W ten sposób można otrzymać instrument o bardzo szerokiej skali.

Drugi rodzaj tworzą kamienne gongi (ang. rock gong). Pod tą nazwą kryją się naturalne skalne formacje lub luźne głazy, z których dźwięk wydobywa się poprzez uderzanie jak w bęben jakimś przedmiotem, choćby małym odłamkiem skalnym. Często na powierzchni takich głazów widoczne są miskowate zagłębienia powstałe w wyniku wielokrotnego uderzania. Każde wgłębienie ma przypisany inny dźwięk, różnej wysokości lub barwy. Kamienne gongi uznawane są za jedne z pierwszych instrumentów muzycznych. Ich występowanie odnotowano w wielu kulturach w różnych rejonach Azji, Europy i Afryki. Właśnie do tej grupy instrumentów należy muzealny litofon.

Świat naukowy zainteresował się gongami skalnymi w 1956 r. za sprawą brytyjskiego archeologa Bernarda Fagga. Fagg ustalił, że pierwsze odnotowane odkrycie „dzwoniących kamieni” miało miejsce w Birnin Kudu w Nigerii w 1955 r. Zaobserwował też, że gongi skalne występują często w powiązaniu z malowidłami jaskiniowymi.

Muzealny litofon to nieregularna płyta kamienna o następujących wymiarach:

  • długość 190 cm,
  • szerokość 155 cm,
  • grubość 32 cm,
  • waga około 1,5 tony.

Spód płyty jest dość płaski. Górna powierzchnia jest lekko wysklepiona i szorstka, pokryta licznymi miskowatymi zagłębieniami różnej głębokości. Te zagłębienia powstały wskutek wielokrotnego uderzania małymi kamieniami w celu wydobycia dźwięku. Największa koncentracja dołków znajduje się wzdłuż ostrej krawędzi jednego z długich boków głazu. Liczne wgłębienia sugerują, że litofon mógł być używany przez kilku muzyków równocześnie.

Zdjęcie studyjne litofonu, fot. Joanna Szmit, MAG
Rysunek litofonu, rys. Joanna Szmit, MAG

Litofon był przedmiotem badań muzykologicznych w ramach projektu Instytutu Muzykologii Uniwersytetu Warszawskiego: „Archeologiczne instrumenty muzyczne w polskich zbiorach muzealnych”. Do badań wyznaczono 49 punktów w dołkach wzdłuż krawędzi kamienia i bliżej jego centrum. Dźwięki nagrywano i poddawano analizom. Stwierdzono, że barwa dźwięku każdego z wgłębień różni się. Najpewniej miejsca uderzeń były wybierane tak, aby uzyskać jak najbogatszą gamę odgłosów, co umożliwiałoby tworzenie bardziej skomplikowanej muzyki. Niestety gong wyrwany ze swojego oryginalnego miejsca, bez głazu-rezonatora, na którym pierwotnie leżał, wydawał dość głuche dźwięki.

Litofon z zaznaczonymi punktami do badań muzykologicznych, fot. Anna Gruszczyńska-Ziółkowska
Litofon podczas badań muzykologicznych, fot. Monika Mazgaj

Przy IV katarakcie Nilu kamienne gongi znajdowano zwykle w sąsiedztwie skał z rytami naskalnymi. Ekipa Muzeum Archeologicznego w Gdańsku odkryła prawie 100 takich miejsc. Wszystkie znajdowały się blisko siedzib ludzkich, na pograniczu zamieszkałej doliny Nilu i skalistych wzgórz na obrzeżu pustyni. Na terenach badanych przez archeologów sudańskich, brytyjskich czy niemieckich odkryto podobne kompleksy.

Sztuka naskalna, tworzona od czasów prehistorycznych po współczesne, przedstawiała najczęściej zwierzęta, przede wszystkim hodowlane (bydło, wielbłądy, konie) ale też dziko żyjące (gazele, strusie, słonie), ponadto łodzie i niekiedy postaci ludzkie, a także różnego rodzaju znaki i symbole religijne.

Wydaje się, że stanowiska z rytami naskalnymi i towarzyszącymi im litofonami były ważnymi miejscami spotkań lokalnej ludności. Według wielu badaczy pełniły kilka funkcji:

  1. funkcja sakralna – jako miejsca ceremonii, takich jak obrzędy przejścia (inicjacja i wyjście za mąż) czy obrzędy związane z płodnością (ludzi, ale też zwierząt i płodów ziemi);
  2. funkcja komunikacyjna (podobna do tradycyjnych bębnów afrykańskich, tamtamów) – przekazywanie informacji (na przykład o nadchodzącym zagrożeniu) na odległość przy pomocy ustalonego kodu dźwięków;
  3. funkcja muzyczna i ludyczna – gra na litofonach mogła towarzyszyć okolicznej ludności podczas zabaw w czasie wolnym od pracy.

Odkrycie prezentowanego litofonu było możliwe dzięki udziałowi ekspedycji Muzeum Archeologicznego w Gdańsku w międzynarodowej akcji ratowania dziedzictwa kulturowego Nubii sudańskiej w rejonie IV katarakty Nilu. Ekspedycje te miały na celu archeologiczne i etnograficzne rozpoznanie obszaru, który dziś – po zbudowaniu tamy na Nilu – znajduje się pod wodą sztucznego jeziora. Nasze Muzeum w latach 1996–2010 prowadziło tam szeroko zakrojone badania, dzięki którym odkryto i udokumentowano ponad 800 stanowisk archeologicznych: osad, obozowisk, twierdz, kościołów, cmentarzysk i rytów naskalnych, datowanych od epoki kamienia po islam.

Zespoły uczestniczące w badaniach ratowniczych miały prawo wywieźć część znalezionych artefaktów do swoich krajów. To pozwoliło nam stworzyć muzealną kolekcję zabytków sudańskich.

Opracowanie merytoryczne i tekst: Elżbieta Kołosowska
Redakcja językowa i skład: Марцін Федорук
Projekt plakatu: Lidia Nadolska

LITERATURA:

  • Arciszewska, N., „Litofony w północnej Nigerii”, badania pn. „Archeologiczne instrumenty muzyczne w polskich zbiorach muzealnych”, finansowane w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2014–2018 (grant nr 11H 13 0382 82), sprawozdanie roczne za 2015 r.
  • Gruszczyńska-Ziółkowska A., „Zaprojektowanie i realizacja dokumentacji dźwiękowej litofonów ze zbiorów Muzeum Archeologicznego w Gdańsku”, badania pn. „Archeologiczne instrumenty muzyczne w polskich zbiorach muzealnych”, finansowane w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2014–2018 (grant nr 11H 13 0382 82).
  • Gruszczyńska-Ziółkowska A., „Between the silence of the past and the future” [w:] „Światowit”, LVII, 2018 r., s. 119–121.
  • Kleinitz C., „Rock art and rock gongs in the Fourth Nile Cataract region: the Ishashi island rock art survey” [w:] „Sudan & Nubia”, nr 8, 2004 r., s. 12–17.
  • Kleinitz C., Rupert T. & Baker B., „The Catar Qatar – Sudan Archaeological Project. Archaeology and acoustics of rock gongs in the ASU BONE concession above the Fourth Nile Cataract, Sudan: a preliminary report” [w:] „Sudan & Nubia”, nr 19, 2015 r.
  • Mazgaj M., „Litofony z Sudanu – kamienie, które grają”, badania pn. „Archeologiczne instrumenty muzyczne w polskich zbiorach muzealnych”, finansowane w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2014–2018 (grant nr 11H 13 0382 82), sprawozdanie roczne za 2015 r.
  • Misiurewicz M., „Odpowiedź litofonu ze zbiorów Muzeum Archeologicznego w Gdańsku na wymuszenia w miejscach wgłębień. Analiza widmowa” badania pn. „Archeologiczne instrumenty muzyczne w polskich zbiorach muzealnych”, finansowane w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2014–2018 (grant nr 11H 13 0382 82), 2017 r.

Udostępnij:

Facebook
Twitter
LinkedIn
Email

Ta strona korzysta z plików cookies w celu świadczenia usług na najwyższym poziomie. Dalsze korzystanie ze strony oznacza, że zgadzasz się na ich użycie.

Kup bilet online

Прокрутити вгору