Baby pruskie

Fot. Pumeks, CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Antropomorficzne rzeźby wykute w kamieniu, zwane babami kamiennymi, były charakterystycznymi wczesnośredniowiecznymi zabytkami z ziem zamieszkiwanych przez Prusów. Znano kilkanaście takich posągów, odkrytych przede wszystkim na terenach plemiennych Pomezanów i Bartów. Nazwa tych rzeźb w języku polskim – „baba” – zaczerpnięta została z języków ludów stepowych, w których oznaczała przodka, praojca etc.

Prymitywnie wykonane rzeźby z terenów pruskich były niższe niż żywi ludzie. Przedstawiały mężczyzn, często z wąsami lub brodami. Na większości posągów wyryte były rogi do picia, czasami także broń i elementy stroju. Analizy wyobrażeń mieczy, włóczni czy naszyjników wskazują, że rzeźby powstały około XI–XII wieku. Niewykluczone, że ich pojawienie się na terenach pruskich należy wiązać z wpływami wikińskimi, a pierwowzorów szukać na stepach południowo-wschodniej Europy. Baby kamienne były niewątpliwie związane z sacrum. Najprawdopodobniej przedstawiały zasłużonych zmarłych wojów lub kapłanów, od których żyjący oczekiwali opieki lub pośrednictwa w kontaktach z zaświatami i bogami.

Po zakończeniu podboju ziem pruskich przez Krzyżaków w końcu XIII wieku, stare posągi były wykorzystywane jako kamienie graniczne, a niewykluczone, że także jako symbole pogańskich „saracenów” w grach rycerskich. Antropomorficzne rzeźby weszły do folkloru dawnych ziem pruskich. W świetle podań ludowych baby miały być ludźmi, którzy za swoje grzechy i przewinienia zostali zamienieni w kamienie.

Wraz z powstaniem współczesnego muzealnictwa i konserwatorstwa, dostrzeżono znaczenie bab kamiennych i zdecydowano o ich ochronie. W drugiej połowie lat osiemdziesiątych XIX wieku Hugo Conwentz, dyrektor Zachodniopruskiego Muzeum Prowincjonalnego, podjął decyzję o przewiezieniu do Gdańska czterech posągów z ówczesnego powiatu suskiego. Stanęły one w przednim ogrodzie ówczesnego muzeum przy ul. Rzeźnickiej. Szczęśliwie przetrwały zniszczenie Gdańska w 1945 roku i ostatecznie w 1963 roku trafiły na Długie Pobrzeże.

 

Baba pruska z Gałdowa/Jędrychowa

BABA z GAŁDOWA/JĘDRYCHOWA

Antropomorficzna wczesnośredniowieczna rzeźba sakralna z pruskiej Pomezanii. Przedstawia zasłużonego przodka albo też bóstwo. Najpewniej początkowo posąg był dużo wyższy. Na zwietrzałej powierzchni posągu dostrzec można zarys lewej ręki dzierżącej laskę, pałkę lub maczugę, a poniżej górną cześć miecza. Widoczny jest róg do picia. W latach dwudziestych XX wieku zaznaczone były jeszcze oczy.

Przypominający człowieka głaz został wymieniony w 1401 roku w dokumentach krzyżackich jako Święty Kamień (heiligen Stein). Był on traktowany jako znak graniczny między wsiami Gałdowo i Jędrychowo w pow. iławskim. W 1887 roku został przewieziony do Gdańska.

 

Baba pruska z Susza/Rożnowa/Bronowa

BABA z SUSZA/ROŻNOWA/BRONOWA

Antropomorficzna wczesnośredniowieczna rzeźba sakralna z pruskiej Pomezanii. Przedstawia zasłużonego przodka albo też bóstwo. Na zerodowanej powierzchni głowy słabo widoczne są oczy, nos i usta. Szpiczasto uformowana głowa może wskazywać na stożkowy hełm. Dobrze widoczne są ręce – być może lewa dłoń dzierżyła kiedyś laskę lub pałkę. Nad prawą dłonią symbol rogu do picia, wykonany w innej stylistyce niż pozostałe ryty na posągu.

Posąg stał na styku granic trzech miejscowości Susz, Rożnowo i Bronowo w pow. iławskim. W 1887 roku został przewieziony do Gdańska.

 

Baba pruska z Susza/Nipkowia

BABA z SUSZA/NIPKOWIA

Antropomorficzna wczesnośredniowieczna rzeźba sakralna z pruskiej Pomezanii. Przedstawia zasłużonego przodka albo też bóstwo. Na posągu wyraźnie wyrzeźbiono szczegóły twarzy – oczy, nos, usta, wąsy i brodę. W prawej ręce zaznaczono róg do picia, a przez lewą „przewieszono” miecz.

Posąg stał nad Jeziorem Suskim, na granicy dwóch miejscowości Susz i Nipkowie w pow. iławskim. Krótko po 1889 roku został przewieziony do Gdańska.

W lokalnym folklorze rzeźbę zwano Mnichem (Mönch), w pobliżu miejsca jej ustawienia znajdowała się także Mnisza Karczma (Mönchkrug).

 

Baba pruska z Mózgowa/Laseczna

BABA z MÓZGOWA/LASECZNA

Antropomorficzna wczesnośredniowieczna rzeźba sakralna z pruskiej Pomezanii. Przedstawia zasłużonego przodka albo też bóstwo. Wśród tzw. bab posiada najbardziej rozbudowane urzeźbienie powierzchni. Oprócz szczegółów twarzy i rąk, dostrzec można róg do picia, naszyjnik, włócznię z charakterystycznym grotem oraz maczugę, buławę lub szamańską laskę. Na plecach być może zaznaczono kolistą tarczę. Ponadto na bokach wyrzeźbiony jest miecz oraz postać z rękoma w geście modlitewnym.

Od „niepamiętnych czasów” posąg stał, na granicy wsi Mózgowo i Laseczno w pow. iławskim. W 1889 roku został ściągnięty z niewielkiego kopca zwanego Kaninchenberg (Królicza Góra) i przewieziony do Gdańska.

Rzeźba nazywana była Bluźniercą (Gotteslästerer) lub Bluźniercą z Mózgowa (Gotteslästerer aus Mosgau). W świetle podań ludowych był to bogaty posiadacz ziemski, który rozzłościł się na Pana Boga za deszcz w trakcie żniw. W napadzie szału zaczął strzelać w niebo z rewolweru, czym wywołał burzę. Został trafiony piorunem i skamieniał, tak, że tylko mógł mrugać oczami „jak ze szkła”. Żona nieszczęśnika pytała w liście cesarza, co ma zrobić z zamienionym w kamień mężem. Władca polecił jego pochowanie, ale w żaden sposób posągu nie udawało się zakopać. Wywożony z pola w cudowny sposób wracał na swoje miejsce. Cesarz nie zgodził się na otoczenie rzeźby płotkiem, żeby można ją było traktować jako pomnik, bowiem temu, kto bluźnił wobec Pana Boga nie należy się podziw. Posąg pozostawiono więc w polu jako przestrogę.

 

Oprac.: dr Jerzy Marek Łapo – historyk, archeolog, etnograf, kulturoznawca, badacz dziejów Mazur

Scroll to Top

Ta strona korzysta z plików cookies w celu świadczenia usług na najwyższym poziomie. Dalsze korzystanie ze strony oznacza, że zgadzasz się na ich użycie.