Topór rogowy z Kątów Rybackich. Zabytek Miesiąca MAG – październik 2024
Wyroby z kości lub poroża datowane na epokę kamienia należą do niezwykle rzadkich odkryć. Większość takich przedmiotów znajduje się przypadkowo, bez kontekstu archeologicznego, co utrudnia dalsze badania. A jednak jest to ważny materiał, dzięki któremu możemy zbliżyć się do poznania najstarszego osadnictwa na Pomorzu.
Kąty Rybackie w gminie Sztutowo to malownicza wieś położona na Mierzei Wiślanej. Tam właśnie znaleziono topór wykonany z poroża jelenia. Było to odkrycie przypadkowe. W 2024 roku Pomorski Wojewódzki Konserwator Zabytków zdecydował, że topór powinien trafić do zbiorów Muzeum Archeologicznego w Gdańsku.
Przedmiot wykonano z fragmentu poroża przylegającego do czaszki jelenia (tę część poroża nazywa się różą). Narzędzie mogło być używane jako topór, ewentualnie motyka.
Wymiary topora:
- długość 12 cm,
- szerokość 6,5 cm,
- waga 336 g,
- średnica otworu w środku 2,5 cm.
Ostrze wykonano poprzez ukośne cięcie w dolnej partii okazu. Widać tu spękania i zagładzenia. Na powierzchni zostały ślady po usuniętych odrostkach, zwanych oczniakami i nadoczniakami.
Zabytek przetrwał w dobrym stanie, a to znaczy, że przez jakiś czas musiał leżeć w wodzie.
Ludzie epoki kamienia zdobywali poroże na dwa sposoby: polując na zwierzęta i zbierając tak zwane zrzuty. O tym, jak je obrabiali, możemy wnioskować na podstawie danych etnograficznych oraz doświadczeń prowadzonych w ramach archeologii eksperymentalnej.
Przed obróbką rogi zwierzęce trzeba było zmiękczyć. Do tego nadawał się kwas z liści szczawiu. Następnie, żeby uzyskać właściwą formę narzędzia, ludzie wykonywali tzw. kontrolowane odłamywania. Polegały one na zaznaczaniu miejsc łamania bruzdą lub punktowaniem; zapewne służyły do tego krzemienne rylce. Otwór drążono przy pomocy łuku.
Na terenie Kątów Rybackich jest zarejestrowanych 7 stanowisk archeologicznych datowanych na epokę kamienia. Odkryte tam naczynia gliniane są podobne do naczyń znalezionych w osadach kultury rzucewskiej sprzed około 4000 lat. Natomiast pojedyncze wyroby krzemienne mogą być jeszcze starsze i pochodzić z okresu, kiedy na terenie dzisiejszej północnej Polski przebywały plemiona łowiecko-zbierackie. Wyraźne ślady ich bytowania znajdujemy na Wysoczyźnie Elbląskiej, w okolicy Tolkmicka. Prezentowany topór rogowy jest zapewne śladem po obecności tych plemion nad dzisiejszym Zalewem Wiślanym.
Niewiele jest takich zabytków, wykonanych z poroża i liczących sobie 8000 lat. Z obszaru Pomorza znamy ok. 25 podobnych toporów, większość została znaleziona w okolicach Koszalina i Słupska.
Ważnym odkryciem jest także zbiór 7 okazów z badań archeologicznych w Krzyżu Wielkopolskim, przy pradolinie rzeki Noteć. Pomogą one ustalić chronologię i sposoby obróbki toporów rogowych. Razem z toporami archeolodzy znaleźli odpady, które powstały wskutek obróbki. Dzięki temu jesteśmy w stanie dość szczegółowo opisać poszczególne etapy wykonywania narzędzi. Dla dwóch okazów uzyskano daty radiowęglowe, z których wynika, że tych toporów używano ok. 8500 lat temu.
Przez wiele stuleci poroże było surowcem do wyrobu narzędzi. Współcześnie służy praktycznie tylko do wykonywania ozdób.
Opracowanie merytoryczne i tekst: Danuta Król, Olgierd Felczak
Redakcja językowa i skład: Marcin Fedoruk
Projekt plakatu: Lidia Nadolska
Literatura:
- J. Ilkiewicz „Narzędzia z poroża jeleniowatych z Pobrzeża Koszalińskiego” [w:] „Materiały Zachodniopomorskie. Nowa Seria”, t. VI/VII, z. 1, s. 15-42, 2009/2010 r.
- J. Kabaciński, E. David, D. Makowiecki, R. Schild, I. Sobkowiak-Tabaka, M. Winiarska-Kabacińska „Stanowisko mezolityczne z okresu borealnego w Krzyżu Wielkopolskim” [w:] „Archeologia Polski”, t. LIII, z. 2, s. 244–287, 2008 r.
- J. Kabaciński „After the Ice Age” [w:] „The Past Societies. Polish Lands from the First Evidence of Human Presense to the Early Middle Ages”, vol. 1: 500000–5500 BC, s. 249–270, 2016 r.