Nowożytne ossuaria z klasztoru dominikańskiego w Gdańsku

W trakcie badań archeologicznych na placu Dominikańskim w Gdańsku, prowadzonych w latach 2001–2013, na terenie dawnego dominikańskiego zespołu kościelno-klasztornego (1227–1813 r.) odkryto kilka ossuariów – miejsc wtórnego złożenia szczątków ludzkich. Pochodziły one z różnych okresów, od późnego średniowiecza (XV wiek) aż do XIX wieku. Niemal wszystkie obiekty powstały w ramach porządkowania pochówków w kościele św. Mikołaja, gdzie przestrzeń grzebalna była ograniczona i co jakiś czas przenoszono kości ze starszych grobów właśnie do ossuariów.

Warto przypomnieć, że cmentarze kościelne i przykościelne funkcjonowały do 2. połowy XVIII w., do momentu wydania zakazu chowania zmarłych w obrębie miasta na mocy tzw. edykt nantejskiego z 1777 r. Jedynie najmłodsze ossuarium, z początku XIX w., które zawierało ofiary wojen napoleońskich, zostało założone wyjątkowo na dziedzińcu klasztoru dominikańskiego, kiedy jednocześnie w klasztorze funkcjonował lazaret.

Wszystkie przebadane ossuaria zawierały ponad 130 tys. kości całych i fragmentów. Jednak masowy charakter tych obiektów powodował pewne ograniczenia w trakcie opracowania. Dlatego też ważne było, aby analizy odkrytego materiału były pod każdym względem kompleksowe. W wyniku tych analiz powstała publikacja pt. “Nowożytne ossuaria z klasztoru dominikańskiego w Gdańsku. Wyniki badań interdyscyplinarnych” pod red. Aleksandry Pudło i Macieja Henneberga, w której podjęto próbę interdyscyplinarnego opisania, pod względem archeologicznym, historycznym i antropologicznym, tego specyficznego zjawiska. Materiały prezentowane na stronie pochodzą właśnie z tej książki.

Plan klasztoru dominikańskiego na tzw. planie sztokholmskim, 1601 r.
Plan klasztoru dominikańskiego na tzw. planie sztokholmskim, 1601 r.
Nowozytne ossuaria okladka
Okładka monografii ossuaryjnej.
Wyeksplorowana część ludzkiego materiału kostnego z ossuarium. Fot. A. Pudło.
Wyeksplorowana część ludzkiego materiału kostnego z ossuarium. Fot. A. Pudło.
Kości rąk – w trakcie opracowania. Fot. R. Dąbrowski.
Kości rąk – w trakcie opracowania. Fot. R. Dąbrowski.
Analiza materiału kostnego z ossuarium, przy pracy dr Aleksandra Pudło i mgr Iwona Pipke. Fot. R. Dąbrowski.
Analiza materiału kostnego z ossuarium, przy pracy dr Aleksandra Pudło i mgr Iwona Pipke. Fot. R. Dąbrowski.
Analiza materiału kostnego z ossuarium, przy pracy dr Justyna Marchewka i dr Robert Dąbrowski. Fot. A. Pudło.
Analiza materiału kostnego z ossuarium, przy pracy dr Justyna Marchewka i dr Robert Dąbrowski. Fot. A. Pudło.
Uczestnicy projektu (od lewej): Iwona Pipke (ówczesna studentka Instytutu Archeologii UG), dr Aleksandra Pudło (antropolog, MAG), dr Justyna Marchewka (antropolog, UKSW) oraz dr Robert Dąbrowski (antropolog, Muzeum Miejskie w Nowej Soli). Fot. arch. MAG.
Uczestnicy projektu (od lewej): Iwona Pipke (ówczesna studentka Instytutu Archeologii UG), dr Aleksandra Pudło (antropolog, MAG), dr Justyna Marchewka (antropolog, UKSW) oraz dr Robert Dąbrowski (antropolog, Muzeum Miejskie w Nowej Soli). Fot. arch. MAG.
Kierownik badań archeologicznych na placu Dominikańskim – Maciej Szyszka (archeolog, MAG). Fot. A. Pudło.
Kierownik badań archeologicznych na placu Dominikańskim – Maciej Szyszka (archeolog, MAG). Fot. A. Pudło.
Prace podczas dokumentacji fotograficznej materiału kostnego w wykonaniu Joanny Szmit (MAG). Fot. A. Pudło.
Prace podczas dokumentacji fotograficznej materiału kostnego w wykonaniu Joanny Szmit (MAG). Fot. A. Pudło.
Zdjęcia RTG materiału kostnego ze zmianami chorobowymi w wykonaniu Magdaleny Tuzimek – technika elektroradiologii i Pauliny Kalinowskiej – lekarza rezydenta radiologii z GUMed-u, przy udziale dr Aleksandry Pudło (MAG). Fot. arch. MAG
Zdjęcia RTG materiału kostnego ze zmianami chorobowymi w wykonaniu Magdaleny Tuzimek – technika elektroradiologii i Pauliny Kalinowskiej – lekarza rezydenta radiologii z GUMed-u, przy udziale dr Aleksandry Pudło (MAG). Fot. arch. MAG
Kości promienne – w trakcie opracowania. Fot. R. Dąbrowski.
Kości promienne – w trakcie opracowania. Fot. R. Dąbrowski.
Kości udowe – w trakcie opracowania, ułożone ze względu na wiek. Fot. A. Pudło.
Kości udowe – w trakcie opracowania, ułożone ze względu na wiek. Fot. A. Pudło.

Kim były ofiary dżumy w Gdańsku?

W jednym z ossuariów (nr inw. 3009) odkrytych na placu Dominikańskim, z okresu XV–XVI wieku, zlokalizowanym w południowej części wirydarza dawnego klasztoru, zostały złożone ofiary dżumy! Wiemy to z badań archeologicznych oraz genetycznych, prowadzonych przez Instytut Medycyny Ewolucyjnej Uniwersytetu w Zurychu. Najprawdopodobniej były to ofiary jednej z największych pandemii, która dotknęła Gdańsk w 1464 r. Zmarłych w XV wieku musiało być na tyle dużo, że byli chowani również na terenie miasta. Badania genetyczne dowiodły, że XIV-wieczna dżuma różniła się genetyczne od tej, która wystąpiła w następnych stuleciach. Analiza genomów wskazała na kilka niezależnych dróg dotarcia dżumy do Europy Wschodniej. Niewykluczone też, że przetrwała w różnych miejscach, które mogły stać się wtórnymi źródłami zakażeń. Co ciekawe, w omawianym ossuarium zachowały się także szczątki szczura, które również przebadano. One także zawierały materiał genetyczny dżumy. Osobnik ten należał on do gatunku Rattus rattus (czarny szczur). Uważa się, że ten gatunek był jednym z głównych źródeł zakażenia dżumą w średniowiecznej Europie. Obecnie jest w zaniku na terenie Polski i Europy.

Ossuarium nr 3009 było najmniejsze i zawierało tylko 12 tysięcy kości, z czego dokładnie przebadano 11 578 – całych lub fragmentów. Należały one do co najmniej 715 osób: 479 osób dorosłych, jedenaściorga zmarłych w wieku młodzieńczym i 231 dzieci. Mężczyźni złożeni w tym ossuarium najczęściej umierali pomiędzy 30. a 40. rokiem życia, co ciekawe, kobiety podobnie. Także umierały najczęściej pomiędzy 30. a 40. rokiem życia, choć równie wysoki odsetek kobiet wystąpił w kolejnym przedziale wieku, między 40 a 50 lat. Odwrotnie niż u mężczyzn. W ich przypadku dość wysoki odsetek zmarłych wystąpił też pomiędzy 20. a 30. rokiem życia. Zatem w czasach zarazy w Gdańsku średnia długość życia osób dorosłych wynosiła powyżej 38 lat, i ta wartość nie zmieniła się od późnego średniowiecza. Podobnie jeśli chodzi o wysokość ciała, która dla mężczyzn wyniosła 170 cm, a dla kobiet 163 cm. Natomiast XV–XVI w. podwoił się odsetek zmian związanych z czynnikami, które mają negatywny wpływ na jakość warunków życia, zmian związanych z ubogą dietą, gorszymi warunkami bytowymi i niską higieną.

Ossuarium 3009 w trakcie eksploracji. Fot. M. Szyszka.
Ossuarium 3009 w trakcie eksploracji. Fot. M. Szyszka.
Kości pokryte dużą ilością wapna z ossuarium 3009. Fot. A. Pudło.
Kości pokryte dużą ilością wapna z ossuarium 3009. Fot. A. Pudło.
Dr Justyna Marchewka (UKSW) w trakcie badań antropologicznych kości z ossuarium 3009. Fot. A. Pudło.
Dr Justyna Marchewka (UKSW) w trakcie badań antropologicznych kości z ossuarium 3009. Fot. A. Pudło.

Największe ossuarium w Gdańsku

W Piwnicy Romańskiej można zwiedzać fragment ossuarium (nr inw. 2006) utworzonego w połowie XVIII w. Do tego celu przystosowano piwnicę klasztornego lawatorium (umywalni). Warto na nie zwrócić uwagę z dwóch względów: po pierwsze jest to fragment największego ossuarium odkrytego w dominikańskim klasztorze, a po drugie pokazuje, jak wówczas troszczono się o szczątki zmarłych, które z powodu ograniczonej przestrzeni cmentarnej musiały być z czasem przeniesione. Zebrane kości, głównie największe: czaszki, kości miednicze, kości ramienne i udowe, ściśle poukładano względem siebie. Natomiast na świecie często można spotkać ossuaria, gdzie kości mają swój z góry zaplanowany układ, jak choćby największe ossuarium na świecie – katakumby w Paryżu, w którym znajdują szczątki kilku milionów paryżan, lub słynne kaplice ossuaryjne, na przykład Kaplica Czaszek w Kudowie-Zdroju, czy Kutnej Horze i Mielniku w Czechach.

Największe gdańskie ossuarium, wyeksplorowane w 70%, zawierało ponad 50 tysięcy kości, z czego dokładnie przebadano 49179! Szczątki te należały do co najmniej 1794 osób: 1212 osób dorosłych, 38 osób zmarłych w wieku młodzieńczym i 544 dzieci. Mężczyźni złożeni w tym ossuarium najczęściej umierali pomiędzy 30. a 40. rokiem życia, natomiast kobiety pomiędzy 20. a 30. rokiem. Średnia długość życia osób dorosłych wynosiła 40 lat – dwa lata dłużej niż w późnym średniowieczu. Wysokość ciała nie zmieniła się dla mężczyzn, to 170 cm, natomiast dla kobiet – 161 cm.

Fragment największego ossuarium (oss. 2006), które można zwiedzać w Piwnicy Romańskiej. Fot. A. Kamrowski.
Fragment największego ossuarium (oss. 2006), które można zwiedzać w Piwnicy Romańskiej. Fot. A. Kamrowski.
Katakumby paryskie, założone pod koniec XVIII wieku, witają zwiedzających zdaniem: "Stop, to jest imperium śmierci!". Fot. A. Pudło.
Katakumby paryskie, założone pod koniec XVIII wieku, witają zwiedzających zdaniem: "Stop, to jest imperium śmierci!". Fot. A. Pudło.
Krypta Pasji w katakumbach paryskich, a w niej "rotunda piszczeli" wykonana z czaszek, kości udowych i piszczelowych. Fot. A. Pudło.
Krypta Pasji w katakumbach paryskich, a w niej "rotunda piszczeli" wykonana z czaszek, kości udowych i piszczelowych. Fot. A. Pudło.
Czaszka mężczyzny, który zmarł w wieku 30–40 lat, ossuarium 2006. Fot. J. Szmit.
Czaszka mężczyzny, który zmarł w wieku 30–40 lat, ossuarium 2006. Fot. J. Szmit.
Czaszka mężczyzny, który zmarł powyżej 70 lat, ossuarium 2006. Fot. J. Szmit.
Czaszka mężczyzny, który zmarł powyżej 70 lat, ossuarium 2006. Fot. J. Szmit.
Czaszka kobiety, która zmarła w wieku 20–30 lat, ossuarium 2006. Fot. J. Szmit.
Czaszka kobiety, która zmarła w wieku 20–30 lat, ossuarium 2006. Fot. J. Szmit.
Czaszka kobiety, która zmarła w wieku 20–30 lat, ossuarium 2006. Fot. J. Szmit.
Czaszka kobiety, która zmarła w wieku 20–30 lat, ossuarium 2006. Fot. J. Szmit.

Męskie ossuarium

Ossuarium nr 2046 to jedyne całkowicie wyeksplorowane ossuarium z placu Dominikańskiego. Badano je kilka sezonów! Znajdowało się ono na terenie dawnego wirydarza klasztoru dominikańskiego, w pobliżu krużganka zachodniego, w mało eksponowanym miejscu. Zostało utworzone w połowie XVIII w. Kości w ossuarium zostały dokładnie poukładane, wykorzystano każdą wolną przestrzeń.

Ossuarium zawierało ponad 20 tysięcy kości, z czego dokładnie przebadano 18 952! Szczątki te należały do co najmniej 647 osób: 424 osób dorosłych, 11 osób zmarłych w wieku młodzieńczym i 216 dzieci. Wyróżnia je specyficzna proporcja płci – duża przewaga osobników męskich (2,5:1,0). Niewykluczone, że w tym obiekcie złożono głównie szczątki zakonników, fundatorów czy rzemieślników współpracujących z Dominikanami. Za tą hipotezą mogą przemawiać, najliczniej zanotowane w tym ossuarium, zmiany zwyrodnieniowe w obrębie kości. Mężczyźni najczęściej umierali pomiędzy 30. a 40. rokiem życia, a kobiety pomiędzy 20. a 30. rokiem, choć odsetek zmarłych kobiet w kolejnej klasie wieku był równie wysoki. Średnia długość życia osób dorosłych wynosiła tylko 37 lat! Grupa ta charakteryzowała się najgorszym obrazem wymieralności i płodności pośród wszystkich ossuariów. Wysokość ciała mężczyzn w tym przypadku była najwyższa i wyniosła 171 cm, natomiast wzrost kobiet nie zmienił się i wynosił 161 cm.

Ossuarium 2046 w trakcie badań archeologicznych. Fot. M. Szyszka.
Ossuarium 2046 w trakcie badań archeologicznych. Fot. M. Szyszka.
Czaszka mężczyzny, który zmarł w wieku 30-40 lat, ossuarium 2046. Fot. J. Szmit.
Czaszka mężczyzny, który zmarł w wieku 30-40 lat, ossuarium 2046. Fot. J. Szmit.
Czaszka mężczyzny, który zmarł w wieku 30-40 lat, ossuarium 2046. Fot. J. Szmit.
Czaszka mężczyzny, który zmarł w wieku 30-40 lat, ossuarium 2046. Fot. J. Szmit.
Czaszka kobiety, która zmarła w wieku 20-30 lat, ossuarium 2046. Fot. J. Szmit.
Czaszka kobiety, która zmarła w wieku 20-30 lat, ossuarium 2046. Fot. J. Szmit.
Czaszka kobiety, która zmarła w wieku 20-30 lat, ossuarium 2046. Fot. J. Szmit.
Czaszka kobiety, która zmarła w wieku 20-30 lat, ossuarium 2046. Fot. J. Szmit.

Ossuarium z okresu napoleońskiego

Jedno z ossuariów z placu Dominikańskiego (nr inw. 719) w swojej treści i formie było zupełnie inne od pozostałych. Znajdowało się ono niemal pośrodku dziedzińca klasztoru dominikańskiego. Szczątki ludzkie były złożone w jamie grobowej, a układ kości wskazywał, że część zmarłych została tam pochowana zaraz po śmierci. Analiza badań archeologicznych i zabytków znalezionych wśród kości wykazała, że pochodziło ono z okresu wojen napoleońskich. W 1807 r., po zajęciu Gdańska przez wojska napoleońskie, klasztor oo. Dominikanów zamieniono na lazaret dla rannych żołnierzy. W 1813 r. przebywało tam aż 600 chorych.

Wnikliwa analiza antropologiczna ludzkich kości z ossuarium 719 wykazała, że nie zostały tam złożone szczątki gdańszczan, ale osób, które przybyły do Gdańska i najprawdopodobniej brały udział w walkach o Gdańsk na początku XIX wieku. Zapewne rannymi i chorymi opiekowano się w lazarecie, lecz nie wszyscy przeżyli. Szczątki kostne należały do co najmniej 140 osób. Analiza zróżnicowania morfologicznego, wykonana na podstawie pomiarów czaszek osób dorosłych (osobno dla mężczyzn i kobiet), pokazująca podobieństwa i różnice między populacjami, wykazała, że zarówno mężczyźni, jak i kobiety z ossuarium 719 byli bardzo podobni do populacji germańskich i tym samym bardzo różni od gdańszczan pochowanych na placu Dominikańskim przy kościele św. Mikołaja.

Ossuarium 719 w trakcie badań archeologicznych. Fot. M. Szyszka.
Ossuarium 719 w trakcie badań archeologicznych. Fot. M. Szyszka.
Czaszka mężczyzny, który zmarł w wieku 30-40 lat, ossuarium 719. Fot. J. Szmit.
Czaszka mężczyzny, który zmarł w wieku 30-40 lat, ossuarium 719. Fot. J. Szmit.
Czaszka mężczyzny, który zmarł powyżej 70 lat, ossuarium 719. Fot. J. Szmit.
Czaszka mężczyzny, który zmarł powyżej 70 lat, ossuarium 719. Fot. J. Szmit.
Czaszka kobiety, która zmarła w wieku 20-30 lat, ossuarium 719. Fot. J. Szmit.
Czaszka kobiety, która zmarła w wieku 20-30 lat, ossuarium 719. Fot. J. Szmit.
Czaszka kobiety, która zmarła powyżej 60 lat, ossuarium 2006. Fot. J. Szmit.
Czaszka kobiety, która zmarła powyżej 60 lat, ossuarium 2006. Fot. J. Szmit.

Pochodzenie ludności

W trakcie badań antropologicznych ludzkich kości wykonano analizę zróżnicowania morfologicznego, polegającą na określeniu podobieństw lub różnic w budowie czaszek na podstawie pomiarów indywidualnych i średnich. Odległości te badano między odkrytymi na placu Dominikańskim grupami zmarłych złożonych w ossuariach oraz wybranymi populacjami z Gdańska, Pomorza i Europy. Wyniki zobrazowano za pomocą dendrogramów.

Z badań tych wynika, że ludność pochowana w trzech ossuariach (nry inw. 3009, 2006, 2046 – oznaczone jako Gdańsk HT) wykazuje wysokie podobieństwo biologiczne względem siebie. Co ciekawe, grupy te silnie nawiązują biologicznie do gdańskiej populacji wczesnośredniowiecznej, również pochowanej w tym miejscu, w kościele św. Mikołaja (oznaczonej jako Gdańsk stan. 5). Wynika z tego, że na Kępie Dominikańskiej chowano populację autochtoniczną, lokalną. Co ważne, badania te wykazały, że przodków gdańszczan odnajdujemy m.in. w Pruszczu Gdańskim z okresu wpływów rzymskich (stan. 7 i 5). Dodatkowo ludność z ossuariów wykazała także wysokie podobieństwo biologiczne do innych populacji z centralnej Polski, z Mazowsza i Wielkopolski.

Z kolei zmarli z lazaretu (ossuarium 719) wykazali dużą odmienność w stosunku do ludności miejscowej, byli najbardziej podobni do germańskich populacji z okresu wpływów rzymskich i wczesnego średniowiecza. Jednocześnie wykazali spore podobieństwo do osób pochowanych w kościołach: św. Katarzyny, św. Jana i św. Jakuba w Gdańsku. Grupa pochowana w tym ossuarium przybyła do Gdańska z zachodu Europy w okresie wojen napoleońskich.

Stan zdrowia

Zmiany zwyrodnieniowe są bardzo często obserwowane na ludzkim materiale kostnym, również na szczątkach z gdańskich ossuariów. Są one wynikiem długotrwałego procesu wstecznego toczącego się w chrząstce, który z czasem obejmuje pozostałe elementy stawów: kości, ścięgna, więzadła. Zmiany te powstają zazwyczaj z wiekiem, ale też w wyniku m.in. nadmiernego i nieprawidłowego obciążenia, urazów czy wad wrodzonych. Wśród wszystkich kości z ossuariów zmiany zwyrodnieniowe najczęściej wystąpiły na elementach stawów ramiennych i kolanowych. Nie zauważono istotnych różnic między prawą a lewą stroną. Wśród ossuariów najwięcej tego rodzaju zmian odnotowano na kościach osób złożonych w ossuarium 2046, a najrzadziej – w ossuarium 3009. Pośród elementów kręgosłupa najwięcej osteofitów i śladów osteochondrozy odnotowano na kręgach lędźwiowych.

Zniekształcenie wydrążenia stawowego łopatki i obecność wyrośli kostnych (osteofitów) z widocznym przesunięciem powierzchni stawowej w kierunku powierzchni przedniej (żebrowej) łopatki, prawdopodobnie stan po zwichnięciu przednim stawu ramiennego, osoba dorosła, ossuarium 2006/257/42.
Zniekształcenie wydrążenia stawowego łopatki i obecność wyrośli kostnych (osteofitów) z widocznym przesunięciem powierzchni stawowej w kierunku powierzchni przedniej (żebrowej) łopatki, prawdopodobnie stan po zwichnięciu przednim stawu ramiennego, osoba dorosła, ossuarium 2006/257/42.
Silna przebudowa i zniszczenie powierzchni stawowej głowy kości ramiennej z widocznymi wyroślami kostnymi (osteofitami), RTG w projekcji przednio-tylnej, głowa kości z widoczną osteofitozą wieńcową i ogniskami sklerotyzacji kości podchrzęstnej. W okolicy dołu dziobiastego części dystalnej kości owalne przejaśnienie ze sklerotyczną obwódką (zmiana torbielowata?), osoba dorosła, ossuarium 2046/225/167(2).
Silna przebudowa i zniszczenie powierzchni stawowej głowy kości ramiennej z widocznymi wyroślami kostnymi (osteofitami), RTG w projekcji przednio-tylnej, głowa kości z widoczną osteofitozą wieńcową i ogniskami sklerotyzacji kości podchrzęstnej. W okolicy dołu dziobiastego części dystalnej kości owalne przejaśnienie ze sklerotyczną obwódką (zmiana torbielowata?), osoba dorosła, ossuarium 2046/225/167(2).
Zniszczenie powierzchni stawowej panewki stawu, z silną deformacją szczególnie dachu (stropu) panewki stawowej, z osteofitami na powierzchni zewnętrznej, widoczne ślady zeszlifowania powierzchni stawowej, RTG w projekcji przednio-tylnej, panewka stawu i otaczające ją struktury z silną sklerotyczną przebudową, osoba dorosła, ossuarium 3009/158/322.
Zniszczenie powierzchni stawowej panewki stawu, z silną deformacją szczególnie dachu (stropu) panewki stawowej, z osteofitami na powierzchni zewnętrznej, widoczne ślady zeszlifowania powierzchni stawowej, RTG w projekcji przednio-tylnej, panewka stawu i otaczające ją struktury z silną sklerotyczną przebudową, osoba dorosła, ossuarium 3009/158/322.
Zniekształcenie i zeszlifowanie powierzchni stawowej głowy kości udowej, ślady prawdopodobnie po skostnieniu tkanek miękkich w obrębie krętarza większego, osoba dorosła, ossuarium 2006/188/132.
Zniekształcenie i zeszlifowanie powierzchni stawowej głowy kości udowej, ślady prawdopodobnie po skostnieniu tkanek miękkich w obrębie krętarza większego, osoba dorosła, ossuarium 2006/188/132.
Wyrośla kostne (osteofity) na brzegu dolnym trzonu kręgu piersiowego i ślady po wgnieceniu jądra miażdżystego krążka międzykręgowego (tzw. guzka Schmorla), 43a – kręgosłup, blok dwóch kręgów odcinka piersiowego, zmiany powstałe prawdopodobnie w wyniku nadmiernego obciążenia, osoba dorosła, ossuarium 2006/081/398.
Wyrośla kostne (osteofity) na brzegu dolnym trzonu kręgu piersiowego i ślady po wgnieceniu jądra miażdżystego krążka międzykręgowego (tzw. guzka Schmorla), 43a – kręgosłup, blok dwóch kręgów odcinka piersiowego, zmiany powstałe prawdopodobnie w wyniku nadmiernego obciążenia, osoba dorosła, ossuarium 2006/081/398.

Zmiany zapalne należą do najczęściej rejestrowanych zmian na kościach. Do ich zaistnienia przyczyniały się m.in.: niski stopień higieny, bliski kontakt ze zwierzętami, trudne warunki bytowe, ale też wojny, klęski żywiołowe, prowadzące w konsekwencji do głodu i nędzy. Takie środowisko stwarzało dość dobre warunki do rozwoju różnego rodzaju drobnoustrojów, co często prowadziło nie tylko do drobnych zakażeń, ale i rozprzestrzeniania się całych epidemii. Powyższe zmiany można zatem podzielić na dwa rodzaje: o charakterze swoistym, kiedy powstały w wyniku zakażenia ściśle określonym drobnoustrojem chorobotwórczym (np. gruźlica, dżuma, kiła) oraz o charakterze nieswoistym, w przypadku zakażenia różnymi drobnoustrojami, takimi jak bakterie, wirusy, pasożyty czy pierwotniaki. W przypadku kości z ossuarium stwierdzono występowanie dżumy, kiły, ale też gruźlicy. Jednak najwięcej odnotowano zmian drugiego typu, które głównie występowały w obrębie kości długich.

Zmiany morfologiczne świadczące o procesie zapalnym, bardzo silne zniszczenie nasady dalszej kości, zniekształcenie kłykcia i części stawowej, obszerne przetoki i obecność wtórnych powierzchni stawowych, RTG w projekcji przednio-tylnej, nierówne, odcinkowe rozdęcie zarysu trzonu kości ramiennej, zatarty zarys powierzchni zewnętrznej kości z jej przebudową, nawarstwieniami i ubytkami tkanki, zaburzenia architektoniki beleczek kostnych oraz przejaśnienia i rozsiane ogniska sklerotyczne w obrębie jamy szpikowej, mogą być związane z obecnością ropni i przetok (gronkowcowe zapalenie kości, gruźlica?), osoba dorosła, ossuarium 2006/238/105.
Zmiany morfologiczne świadczące o procesie zapalnym, bardzo silne zniszczenie nasady dalszej kości, zniekształcenie kłykcia i części stawowej, obszerne przetoki i obecność wtórnych powierzchni stawowych, RTG w projekcji przednio-tylnej, nierówne, odcinkowe rozdęcie zarysu trzonu kości ramiennej, zatarty zarys powierzchni zewnętrznej kości z jej przebudową, nawarstwieniami i ubytkami tkanki, zaburzenia architektoniki beleczek kostnych oraz przejaśnienia i rozsiane ogniska sklerotyczne w obrębie jamy szpikowej, mogą być związane z obecnością ropni i przetok (gronkowcowe zapalenie kości, gruźlica?), osoba dorosła, ossuarium 2006/238/105.
Zniszczenie i silna przebudowa tkanki kostnej w obrębie wyrostków nasady bliższej prawej kości łokciowej, deformacja stawu, osoba dorosła, ossuarium 2046/298/175(4); znaczna destrukcja powierzchni stawowej w obrębie kłykci kości udowej, z dużymi ubytkami w kości podchrzęstnej, osoba dorosła, ossuarium 2006/103/333. Oba przypadki zapalenia kości w połączeniu ze zmianami zwyrodnieniowymi, gruźlica kostno-stawowa(?).
Zniszczenie i silna przebudowa tkanki kostnej w obrębie wyrostków nasady bliższej prawej kości łokciowej, deformacja stawu, osoba dorosła, ossuarium 2046/298/175(4); znaczna destrukcja powierzchni stawowej w obrębie kłykci kości udowej, z dużymi ubytkami w kości podchrzęstnej, osoba dorosła, ossuarium 2006/103/333. Oba przypadki zapalenia kości w połączeniu ze zmianami zwyrodnieniowymi, gruźlica kostno-stawowa(?).
Ślady przewlekłego ropnego zapalenia prawej kości piszczelowej, pogrubienie i zniekształcenie obrysu kości, na tylnej i bocznej powierzchni znaczne nawarstwienia okostnowe i rozsiane ubytki powierzchni zewnętrznej kości, RTG w projekcji przednio-tylnej zatarcie prawidłowej struktury beleczkowania z przebudową sklerotyczno-osteolityczną jamy szpikowej kości piszczelowej. W około 1/2 długości trzonu kości widoczne linijne przejaśnienie, być może powstawanie przetoki ropnej, osoba dorosła, ossuarium 2006/061/305.
Ślady przewlekłego ropnego zapalenia prawej kości piszczelowej, pogrubienie i zniekształcenie obrysu kości, na tylnej i bocznej powierzchni znaczne nawarstwienia okostnowe i rozsiane ubytki powierzchni zewnętrznej kości, RTG w projekcji przednio-tylnej zatarcie prawidłowej struktury beleczkowania z przebudową sklerotyczno-osteolityczną jamy szpikowej kości piszczelowej. W około 1/2 długości trzonu kości widoczne linijne przejaśnienie, być może powstawanie przetoki ropnej, osoba dorosła, ossuarium 2006/061/305.
Przewlekłe zapalenie lewej kości piszczelowej i szpiku z pogrubieniem oraz zniekształceniem obrysu kości, widoczne zmiany wewnątrzszpikowe ze zniszczeniem warstwy korowej i zarastaniem jamy szpikowej, RTG w projekcji przednio-tylnej, zatarcie beleczek kostnych kości piszczelowej z rozsianymi obszarami sklerotyzacji, ogniska rozrzedzenia struktury kostnej z licznymi brzeżnymi ubytkami (mogą towarzyszyć infekcjom swoistym, jak np. kiła – syfilis), osoba dorosła, ossuarium 2006/233/106.
Przewlekłe zapalenie lewej kości piszczelowej i szpiku z pogrubieniem oraz zniekształceniem obrysu kości, widoczne zmiany wewnątrzszpikowe ze zniszczeniem warstwy korowej i zarastaniem jamy szpikowej, RTG w projekcji przednio-tylnej, zatarcie beleczek kostnych kości piszczelowej z rozsianymi obszarami sklerotyzacji, ogniska rozrzedzenia struktury kostnej z licznymi brzeżnymi ubytkami (mogą towarzyszyć infekcjom swoistym, jak np. kiła – syfilis), osoba dorosła, ossuarium 2006/233/106.
Ślad przetoki w okolicy pierwszego trzonowca, spowodowanej najpewniej ropniem – cystą w okolicy wierzchołka zęba, RTG w projekcji przednio-tylnej: w okolicy korzenia pierwszego zęba trzonowego szczęki ognisko osteolityczne, najprawdopodobniej ślad po ropniu, osoba dorosła, ossuarium 3009/025/209.
Ślad przetoki w okolicy pierwszego trzonowca, spowodowanej najpewniej ropniem – cystą w okolicy wierzchołka zęba, RTG w projekcji przednio-tylnej: w okolicy korzenia pierwszego zęba trzonowego szczęki ognisko osteolityczne, najprawdopodobniej ślad po ropniu, osoba dorosła, ossuarium 3009/025/209.
Znaczna przetoka w obrębie lewego przyśrodkowego siekacza szczęki, świadcząca najpewniej o ropniu w okolicy korzenia, osoba dorosła, ossuarium 2006/194/951.
Znaczna przetoka w obrębie lewego przyśrodkowego siekacza szczęki, świadcząca najpewniej o ropniu w okolicy korzenia, osoba dorosła, ossuarium 2006/194/951.

Zmiany rozwojowe kształtują się w okresie płodowym, noworodkowym lub we wczesnym dzieciństwie w wyniku wpływu genów oraz czynników środowiskowych. Wyróżnia się wśród nich takie, które nie powodują zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu, oraz takie, które pewne ograniczenia mogą wywoływać. Są one dobrym wyznacznikiem w badaniach zróżnicowania międzypopulacyjnego. Wśród szczątków kostnych z ossuariów odnotowano kilka przykładów zmian rozwojowych, które w sposób znaczący musiały wpłynąć na życie badanej osoby.

Epidemie

Jak już wspominaliśmy, w jednym z ossuariów odkrytych na placu Dominikańskim zostały złożone ofiary dżumy. Jednak to nie jedyna epidemia dziesiątkująca dawnych gdańszczan.

Podczas analizy wszystkich trzech ossuariów, zanotowano znaczną liczbę kości ze zmianami, które zostały wywołane przez krętka bladego (łac. Treponema pallidum). Bakteria ta przyczyniała się do choroby przenoszonej drogą płciową lub przezłożyskową – kiły nabytej i wrodzonej. Choroba ta, choć znana już w starożytności, rozmiary epidemii przyjęła dopiero pod koniec XV wieku. Występowała głównie w większych skupiskach ludzkich, a otwarte i tętniące życiem miasto portowe, jak Gdańsk, szczególnie jej sprzyjało. Starano się zatem znaleźć panaceum na tę dość powszechną wówczas chorobę zakaźną. Początkowo zalecano stosowanie wyciągu z drzewa gwajakowego (Guaiacum officinale), a następnie rtęć w różnej postaci, np. pigułek czy maści. Z powodu tego, że terapia rtęcią musiała być powtarzana, ukuto wówczas takie powiedzenie: dwie minuty z Wenus, dwa lata z Merkurym. Ta ostatnia metoda była stosowana aż do początku XX wieku, mimo że budziła wiele wątpliwości, bowiem powodowała różne skutki uboczne.

Miasto Gdańsk już w XVI wieku opłacało leczenie osób, które zapadały na choroby zakaźne, szczególnie na weneryczne. Z czasem przeznaczono dla nich m.in. specjalnie wydzielony budynek w gdańskim Lazarecie. W stadium zaawansowanym tej choroby obserwuje się bardzo poważne zmiany w układzie szkieletowym, głównie w obrębie kości czaszki czy kości długich. Takie właśnie przykłady mogliśmy zaobserwować wśród kości z ossuariów. Dodatkowo część z nich potwierdzono badaniami chemicznymi na występowanie podwyższonego stężenia rtęci, wykazując tym samym stosowanie rtęci w celach leczniczych u gdańszczan.

Kość czołowa z licznymi okrągłymi ubytkami (caries sicca) charakterystycznymi dla kiły, osoba zmarła w wieku młodzieńczym, ossuarium 2006. Fot. J. Szmit.
Kość czołowa z licznymi okrągłymi ubytkami (caries sicca) charakterystycznymi dla kiły, osoba zmarła w wieku młodzieńczym, ossuarium 2006. Fot. J. Szmit.
Silne zmiany zapalne na kości łokciowej, powodujące zniekształcenie i pogrubienie trzonu kości, charakterystyczne dla syfilisu, osoba dorosła, ossuarium 2006. Fot. J. Szmit.
Silne zmiany zapalne na kości łokciowej, powodujące zniekształcenie i pogrubienie trzonu kości, charakterystyczne dla syfilisu, osoba dorosła, ossuarium 2006. Fot. J. Szmit.
Poważne zmiany zapalne na kości udowej, charakterystyczne dla syfilisu, osoba dorosła, ossuarium 2006. Fot. J. Szmit.
Poważne zmiany zapalne na kości udowej, charakterystyczne dla syfilisu, osoba dorosła, ossuarium 2006. Fot. J. Szmit.
Zaawansowane zmiany zapalne na kości piszczelowej, charakterystyczne dla syfilisu, nieaktywne w chwili zgonu, osoba dorosła, ossuarium 3009. Fot. J. Szmit.
Zaawansowane zmiany zapalne na kości piszczelowej, charakterystyczne dla syfilisu, nieaktywne w chwili zgonu, osoba dorosła, ossuarium 3009. Fot. J. Szmit.

Urazy i opieka medyczna

W wielu badanych kościach z ossuariów zanotowano liczne zmiany pourazowe. Występowały one w obrębie różnych kości szkieletu, ale najczęściej dotyczyły sklepienia czaszki. Były to różne zmiany, od niewielkich wgnieceń, które powstały przy uderzeniu tępym narzędziem, po odszczepienia znacznego fragmentu kości w wyniku ciosu zadanego ostrym narzędziem. W jednym z ossuariów (oss. 2006) zanotowano w sumie aż 64 czaszki z urazami! Należały zarówno do mężczyzn, jak i kobiet. Co ciekawe, większość z nich była zgromadzona w narożniku obiektu. Chociaż to ossuarium powstało w pierwszej połowie XVIII wieku, to materiał kostny mógł zawierać szczątki osób pochowanych nawet w późnym średniowieczu. Zatem trudno przypisać te uszkodzenia ciała konkretnym okolicznościom, w jakich powstały. Zapewne mogły pochodzić z jednego dramatycznego wydarzenia, dlatego porządkujący cmentarz ułożyli je w wydzielonym miejscu ossuarium.

Uszkodzenia zarejestrowano również na innych kościach, m.in. na kościach długich: ramiennych, udowych i piszczelowych, ale już w mniejszym zakresie niż na czaszkach. Niemniej one również pokazują dramatyzm dawnego życia w mieście.

Mimo odniesionych poważnych ran, poszkodowani mogli liczyć na pomoc i opiekę medyczną, w zakresie ówczesnych możliwości, o czym świadczy wygojony stan wielu urazów.

Uraz kości czołowej zadany prawdopodobnie tępym narzędziem, osoba dorosła, ossuarium 2006. Fot. J. Szmit.
Uraz kości czołowej zadany prawdopodobnie tępym narzędziem, osoba dorosła, ossuarium 2006. Fot. J. Szmit.
Dwa urazy lewej kości ciemieniowej, wygojone, zadane prawdopodobnie ostrym narzędziem, być może bronią, osoba dorosła, ossuarium 3009. Fot. J. Szmit.
Dwa urazy lewej kości ciemieniowej, wygojone, zadane prawdopodobnie ostrym narzędziem, być może bronią, osoba dorosła, ossuarium 3009. Fot. J. Szmit.
Uraz lewej strony łuski kości czołowej i ciemieniowej w postaci odszczepienia znacznego fragmentu kości, wygojony, zadany zapewne ostrym narzędziem, być może bronią, osoba dorosła, ossuarium 2046. Fot. J. Szmit.
Uraz lewej strony łuski kości czołowej i ciemieniowej w postaci odszczepienia znacznego fragmentu kości, wygojony, zadany zapewne ostrym narzędziem, być może bronią, osoba dorosła, ossuarium 2046. Fot. J. Szmit.
Uraz lewej kości ramiennej z przesunięciem odłamów i kątową deformacją kości, wygojony, osoba dorosła, ossuarium 2006. Fot. J. Szmit.
Uraz lewej kości ramiennej z przesunięciem odłamów i kątową deformacją kości, wygojony, osoba dorosła, ossuarium 2006. Fot. J. Szmit.
Uraz prawej kości udowej ze znacznym przemieszczeniem odłamów i nieprawidłowym zrostem, który doprowadził do skrócenia trzonu i wystąpienia stanu zapalnego. Uraz mógł być spowodowany upadkiem z wysokości, np. z konia. Osoba dorosła, ossuarium 2006. Fot. J. Szmit.
Uraz prawej kości udowej ze znacznym przemieszczeniem odłamów i nieprawidłowym zrostem, który doprowadził do skrócenia trzonu i wystąpienia stanu zapalnego. Uraz mógł być spowodowany upadkiem z wysokości, np. z konia. Osoba dorosła, ossuarium 2006. Fot. J. Szmit.
Uraz lewej kości piszczelowej z niewielkim przemieszczeniem się odłamów, wygojony, osoba dorosła, ossuarium 3009. Fot. J. Szmit.
Uraz lewej kości piszczelowej z niewielkim przemieszczeniem się odłamów, wygojony, osoba dorosła, ossuarium 3009. Fot. J. Szmit.

Oprac. tekstu i wybór ilustracji: dr Aleksandra Pudło
Oprac. graficzne i skład: Beata Müller, Марцін Федорук

Ta strona korzysta z plików cookies w celu świadczenia usług na najwyższym poziomie. Dalsze korzystanie ze strony oznacza, że zgadzasz się na ich użycie.

Kup bilet online

Прокрутити вгору