Wielu ludziom historia Gdańska kojarzy się głównie ze średniowieczem i z tak zwanym złotym wiekiem Rzeczypospolitej (od XVI do początków XVII stulecia). Takie skojarzenia dotyczą nie tylko obszaru Starego Miasta, ale też terenów należących administracyjnie do dzielnic Oliwa czy Orunia-Św. Wojciech-Lipce. Warto jednak wiedzieć, że na tych ziemiach istniało znacznie wcześniejsze osadnictwo, datowane na okres od VII do IV wieku przed naszą erą. Przykładem historii sięgającej aż do pradziejów jest naczynie z Gdańska-Lipiec.
Prezentowany zabytek to popielnica twarzowa kultury pomorskiej. Wykonano ją prawdopodobnie około 620–480 roku p.n.e. (czyli ma ok. 2500–2600 lat). Naczynie pełniło funkcję popielnicy grobowej; wewnątrz znajdowały się przepalone kości ludzkie, umieszczone tam po skremowaniu.
Popielnica wyróżnia się realistyczną twarzą: nos i uszy są plastycznie oddane, oczy wyraźnie zaznaczone. W uszach najprawdopodobniej tkwiły brązowe lub żelazne kolczyki, które nie zachowały się do naszych czasów. Naczynie jest ozdobione dużym ornamentem rytym. Linie zdobienia są wykonane starannie i podkreślają kształt popielnicy.
Motyw ludzkiej twarzy na popielnicach można interpretować różnie. Jedna z teorii, pochodząca jeszcze z XIX wieku, mówi o wyobrażeniach bóstw śmierci. Inna zwraca uwagę na chęć oddania indywidualnych rysów zmarłego. Trudno o jednoznaczne rozstrzygnięcie.
Kości z gdańskiej popielnicy nie trafiły nigdy do Muzeum Archeologicznego w Gdańsku. Dlatego nie sposób określić wieku ani płci pradawnych Pomorzan, którzy zostali pochowani w tym naczyniu. Sądząc po wysokości popielnicy (26 cm), mogła ona pomieścić prochy więcej niż jednej osoby. Takie przypadki są znane z cmentarzysk pomorskich z okresu VII–IV w. p.n.e.
Na brzuścu popielnicy widać oznaczenie pierwszego właściciela. Zabytek wchodził w skład kolekcji Zachodniopruskiego Muzeum Prowincjonalnego w Gdańsku (Westpreußisches Provinzial Museum). Czerwonym tuszem zapisano „Gute Herberge” oraz numer inwentarza „VS 4567”. Popielnica weszła do zbiorów muzealnych w 1896 roku jako dar od pani Bujack.
Ten zabytek wyjątkowo przetrwał zawieruchę II wojny światowej, i to w bardzo dobrym stanie. Większość przedmiotów z dawnej kolekcji gdańskiej nie miała takiego szczęścia. Niestety pod koniec wojny zniszczeniu uległy także księgi inwentarzowe. To pozbawiło kolejne pokolenia badaczy szansy na odnalezienie większej ilości informacji.
W źródłach archeologicznych wymienia się jeszcze inne znaleziska z wczesnej epoki żelaza pochodzące z terenów kilku gdańskich dzielnic. Zdecydowanie największym odkryciem była osada datowana na VIII–VII w. p.n.e., odsłonięta na obszarze Lipiec podczas badań archeologicznych poprzedzających budowę południowej obwodnicy Gdańska. Ponadto groby kultury pomorskiej były odkrywane w różnych latach w części Święty Wojciech i nieco dalej, na Jasieniu.
Popielnica twarzowa z Gdańska-Lipiec to materialny dowód pradziejowej metryki osadnictwa na obszarach dzisiejszego Gdańska i ogólnie Trójmiasta. Współcześnie część stanowisk archeologicznych jest już zabudowana. Tym bardziej trzeba więc troszczyć się o zabytki odkryte lata temu.
Opracowanie merytoryczne i tekst: dr Piotr Fudziński
Redakcja językowa i skład: Marcin Fedoruk
Projekt plakatu: Lidia Nadolska